- بی‌بی‌سی ـ ذوالفقار علی
هشت سال از کشته‌شدن اسامه بن لادن بنیان‌گذار القاعده توسط نیروهای امریکایی در شهر ابوت‌آباد پاکستان می‌گذرد.
سازمانی که بن لادن آن را رهبری می‌کرد یکی از مرگ‌بارترین گروه‌های جهادی در جهان به شمار می‌رفت. القاعده هزاران جنگ‌جو را تحت فرمان داشت. همچنین باورها بر این بود که این سازمان منابع مالی قابل‌توجهی در اختیار داشته است.
اما با مردن رهبرش و ظهور گروه دولت اسلامی (داعش)، قدرت و نفوذ القاعده به میزان چشم‌گیری تضعیف شده است.
القاعده امروز چقدر نفوذ دارد و چه تهدیداتی در حال حاضر از جانب این گروه متوجه امنیت جهانی است؟
بازخیزش بی‌سروصدا
با اینکه دولت اسلامی در سال‌های اخیر سرخط اخبار جهان را به خود اختصاص داده است، اما القاعده استراتژی بی‌سروصدای بازسازی و ایجاد اتحاد با گروه‌های منطقه‌ای را دنبال کرده است.
اطلاعات ملی ایالات متحده در آخرین گزارشش هشدار داده است که رهبران ارشد القاعده در حال «تقویت ساختار فرماندهی جهانی این شبکه و تشویق حملات علیه غرب و ایالات متحده» هستند.
سازمان ملل متحد در گزارشی که در اواخر سال جاری در مورد تهدید تروریسم جهانی منتشر شد، میگوید که القاعده «به نظر می‌رسد بلندپروازتر می‌شود. [القاعده] هنوزهم مقاوم و در بسیاری از مناطق همچنان فعال است و از تمایل برجسته‌کردن بیشتر خودش در سطح بین‌المللی دست نکشیده است.»
در ماه فبروری سال جاری الکس یانگر، رییس سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا (ام‌آی6) نیز از بازخیزش القاعده هشدار داد.
شبکه‌ی شاخه‌ها و گروه‌های وابسته به القاعده
کارزار هوایی شدید ایالات متحده از طریق هواپیماهای بدون سرنشین، کشته‌شدن رهبر این گروه و چالش‌ها از جانب گروه دولت اسلامی القاعده را مجبور کرده است تا تاکتیک‌های تازه‌ای را در پیش بگیرد.
این گروه با موفقیت شبکه‌ای از گروه‌های وابسته یا «شاخه‌ها» را در آفریقا، خاورمیانه و آسیای جنوبی ایجاد کرده است.
این شاخه‌ها گروه‌های شبه‌نظامی محلی هستند که در جوامع محلی گنجانده شده و با رهبری القاعده سوگند وفاداری یاد کرده‌اند.
القاعده برخلاف دولت اسلامی مواظب بوده است تا مردم محلی را از خود نراند.
بخشی از استراتژی جدید این گروه ایجاد اتحادهای محلی و مشارکت در پروژه‌های توسعه جامعه است.
در سال 2013، القاعده «رهنمود عمومی برای جهاد» را صادر کرد که اصلاحات قابل‌توجهی را درون این سازمان ایجاد کرد.
در میان مسایل دیگر، این سند بر یک رویکرد مهارشده‌تر و مبتنی بر جامعه تاکید می‌کند و به جنگ‌جویان این گروه هدایت می‌هد تا از رفتارهایی که می‌تواند موجب «شورش توده‌ها» شود، خودداری کنند.
داکتر الیزابت کندال از کارمندان ارشد کالج پمبروک دانشگاه آکسفورد میگوید: «القاعده هنر حرکت به سوی [و برجسته‌کردن] نگرانی‌های محلی مانند فساد و محرومیت و تعبیه آن‌ها در آجندای جهاد جهانی‌اش را یاد گرفته است.»
او میگوید: «در انجام این کار، [القاعده] به عنوان یک ‘ناجی’ محلی عمل می‌کند و برخلاف آدم‌کش‌های بی‌رحم دولت اسلامی، در قامت «آدم‌خوب‌های جهاد» ظاهر می‌شود.»
القاعده به طور پیوسته حملات خود را از طریق شاخه‌ها و گروه‌های وابسته مختلفش افزایش داده است.
براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط پروژه داده‌های منازعات مسلحانه (ACLED)، در سال 2018 این گروه در مجموع 316 حمله را در سراسر جهان انجام داده است.
شاخه‌های القاعده
- القاعده در مغرب اسلامی در سال 2006 هنگامی به وجود آمد که یک گروه شبه‌نظامی مستقر در الجزایر به القاعده پیوست. این گروه پس از سرکوب نیروهای الجزایری به «ساحل» و آفریقای غربی نقل مکان کرده است.
- القاعده در شبه‌جزیره‌ی عربستان در سال 2009 پس از ادغام دو شاخه منطقه‌ای شبکه جهادگرایان بین‌المللی در یمن و عربستان سعودی شکل گرفت.
- القاعده در شبه‌قاره‌ی هند در افغانستان، پاکستان، هند، میانمار و بنگلادش فعالیت می‌کند و در سپتامبر 2014 تاسیس شد.
- جماعة نصرة الإسلام والمسلمين یک سازمان وابسته به القاعده است که با ادغام چندین گروه شبه‌نظامی در مالی و آفریقای غربی شکل گرفت.
- الشباب در سومالیا و آفریقا شرقی فعال است و در سال 2012 با القاعده سوگند وفاداری یاد کرد.
- هیئت تحریر الشام با ادغام چندین گروه شبه‌نظامی جهادی سوری به وجود آمد و به گفته‌ی سازمان ملل متحد با القاعده مرتبط است. این گروه در حال حاضر ایالت ادلب را در شمال سوریه تحت کنترل دارد.
- القاعده در مصر متشکل از گروه‌های هم‌تراز القاعده است که در شبه‌جزیره سینا فعالیت می‌کنند.
رهبری آینده؟
ایمن الظواهری رهبر فعلی القاعده در اظهاراتی در سال 2015 مرد جوانی را به عنوان «شیری از غار» شبکه‌ی تروریستی بن لادن معرفی کرد.
آن مرد جوان حمزه بن لادن پسر اسامه بن لادن بود که اکنون به طور گسترده‌ای به عنوان رهبر آینده‌ی القاعده دیده می‌شود.
ایالات متحده به طور رسمی حمزه را به عنوان یک تروریست جهانی معرفی کرده است و برای اطلاعات در مورد محل سکونت وی جایزه‌ای بالغ بر یک میلیون دالر تعیین کرده است.
حمزه‌ی 30 ساله به عنوان ستاره در حال طلوع در وبسایت‌های القاعده تبلیغ شده است؛ به عنوان کسی که القاعده امیدوار است الهام‌بخش نسل بعدی جهادگرایان شود و این گروه را احیا کند.
در سال‌های اخیر او پیام‌های صوتی و تصویری را منتشر کرده و در آن‌ها از پیروانش خواسته که در انتقام قتل پدرش به ایالات متحده و متحدان غربی‌اش حمله کنند.
لینا خطیب رییس بخش خاورمیانه و آفریقای شمالی در اندیشکده‌ی Chatham House میگوید که «پایان خلافت دولت اسلامی شبکه‌های القاعده را وا داشته تا در مورد عملیات‌های شان دقیق‌تر و استراتژیک‌تر فکر کنند. القاعده در حال حاضر بیشتر از پیش به داشتن یک رهبر استراتژیک متکی است. این به حمزه بن لادن کمک می‌کند تا در تلاشش برای گرفتن جای پدرش به عنوان رهبر القاعده، حمایت کسب کند.»