سال‌هاست که ساختمان‌سازی در کابل و شهرهای بزرگ دیگر کشور رونق گرفته است. رشد سریع جمعیت، رونق شهرنشینی و مهاجرت‌های داخلی باعث شده که هر روز ساختمان‌های بیش‌تری به‌ویژه در کابل قد بکشند. اما آمارهای رسمی و غیررسمی کارشناسان و مسئولان شهرداری کابل نشان می‌دهد که بیش‌تر ساختمان‌ها معمولا خودسر، به‌صورت غیرقانونی و برنامه‌ریزی‌نشده ساخته شده است.
کارشناسان می‌گویند 80 تا 90 درصد از ساختمان‌ها و واحدهای مسکونی در کابل و سایر بزرگ‌شهرهای افغانستان فاقد معیارهای ایمنی و معیارهای انجنیری است. گفته می‌شود بسیاری از ساختمان‌ها برای فروش ساخته شده که فقط به جنبه تجاری آن توجه شده است و از آن در اصطلاح مردم «بساز و بفروش» یاد می‌شود. مسئولان شهرداری کابل می‌گویند که 70 درصد از ساختمان‌های شهرکابل بدون مجوز و غیرمعیاری ساخته شده است.
شماری از انجنیرانی که در این گزارش با آن‌ها گفت‌وگو شده معتقدند که در نبود نظارت و عدم تطبیق اصول‌نامه/ کدهای معتبر ساختمان‌سازی از سوی دولت، در بیش‌تر از ساختمان‌ها، معیارهای مثل میزان مقاومت در برابر گرما، سرما، ایمنی در برابر آتش‌سوزی، زلزله، نشست زمین خانه، درز برداشتن دیوار و ستون‌ها رعایت نمی‌شود.
عامل اصلی ساخت‌وسازهای خودسر
عامل‌های عمده‌ی نبود نظارت و ظرفیت آن از سوی دولت، چالش‌ها و خلاهای حقوقی و اداری، فساد و مداخله‌ی زورمندان و گروه‌های مافیایی است. به‌گونه‌ی جزئی‌تر تطبیق‌نکردن کدها و اصول ساختمان‌سازی و بعضا عدم تعریف کدها و اصول مشخص از سوی مسئولان دولتی، عامل اصلی ساختوساز غیرمعیاری گفته شده است.
اکنون در کابل صدها شرکت ساختمان‌سازی سرگرم فعالیت‌اند. مسئولان ریاست تحلیل و صدور مجوز ساختمان‌سازی شهرداری کابل میگوید که از میان صدها شرکت تنها 22 شرکت نزد آنان ثبت است و برای تأیید دیزاین‌ها و طرح‌های‌شان در این اداره مراجعه می‌کنند. معلوم نیست که سایر دست‌اندرکاران ساختوساز چگونه و به کدام اصول کار می‌کنند. ظاهرا وزارت شهرسازی و اراضی نیز تا کنون گام عملی برای ثبت و راجستر شرکت‌ها برنداشته است. سخن‌گوی این وزارت در این مورد آمار نداد.
کارشناسان و انجنیران روند تأیید و ثبت طرح‌های ساختمانی از سوی شهرداری را غیرمسلکی، پیچیده، طولانی دانسته و مسئولان این اداره را به فساد و ناتوانی در نظارت متهم می‌کنند. شماری از صاحبان شرکت‌های ساختمانی از افزایش فعالیت خودسر و غیرمسلکی «تیکه‌داران و اوستاکاران» شکایت دارند.
موسا پیمان، استاد دانشگاه و مؤسس یکی از شرکت‌های ساختمانی خصوصی در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگوید که در نبود نظارت، اغلب ساختمان‌ها زیر نظر یک انجنیر ساختمانی ساخته نمی‌شود. به گفته‌ی آقای پیمان بیش‌تر ساختمان زیر نظر «اوستاکاران و تیکه‌داران» ساخته می‌شود که هیچ دانش مسلکی ندارد و تنها تجربه‌ی عملی در ساختمان‌سازی دارد: «آنان تیکه‌دارانی‌اند که بدون طرح، دیزان و کدهای معیاری به ساختمان‌سازی اقدام می‌کنند. این کار بنابر نبود نظارت به اوج خود رسیده است.»
از دید آقای پیمان مهم‌ترین چالش نبود اصول‌نامه/ کدهای واحد در دیزاین و طرح ساختمانی است و در نبود اصول‌نامه دولت و انجینران نمی‌توانند از کار غیرمسلکی نظارت کنند و مانع آن شوند. او مسئولان شهرداری و سربازان امنیتی را به فساد متهم می‌کند و می‌افزاید که مسئولان شهرداری و سربازان امنیتی بیش‌تر برای نظارت نه، بلکه برای رشوه‌ستانی و فساد در ساحه می‌آیند. به گفته‌ی او این مسئولان هیچ اصول، طرح و دیزاین در نزدشان نیست و ظرفیت آن را نیز ندارند که بتوانند از رفتار غیرمعیاری نظارت و جلوگیری کنند.
دکتر محمدعمر تیموری، کارشناس تخنیک حرارت ساختمانی و مشاور پیشین وزارت انرژی و آب در گفت‌وگو با اطلاعات روز گفت ظرفیت مسلکی در وزارت شهرسازی و اراضی و اداره‌ی شهرداری کابل برای نظارت و معیاری‌سازی ساختوساز وجود ندارد. او نیز گفت که گرچند در ساختوساز کنونی بیش‌تر از کدها و اصول متعدد امریکایی و هندی استفاده می‌شود، اما در بسیاری از موردها مثل تخنیک حرارت ساختمان هیچ اصولی وجود ندارد تا انجینران براساس آن کار کنند و دولت براساس آن نظارت.
وزارت شهرسازی و شهرداری کابل چه می‌کنند؟
محمدالله محبت‌یار، رییس تحلیل و صدور مجوز ساختمانی شهرداری کابل نیز این وضعیت را نگران‌کننده توصیف کرد. او گفت که پیش از این هیچ‌گونه اصول و معیار مشخص در شهرداری وجود نداشته و تطبیق نشده است. او می‌پذیرد که روند فساد نیز دخیل بوده است.
او در گفت‌وگو با اطلاعات روز گفت که پنج ماه پیش، در نخستین روزهای کاری دیده است که چگونه «تیکه‌داران» و انجنیران غیرمسلکی «شرکت‌های خیالی» نقشه‌های ساختمانی شان را با برنامه (Paint) رسامی و حتا در هماهنگی با مسئولان کمیسیون بررسی نقشه‌ها در همین اداره هم طرح و هم تأیید می‌کرده‌اند: «پیش از این هیچ مسلک و معیاری وجود نداشته است. پنج-شش نفر غیرمسلکی در کمیسیون بررسی نقشه‌ها، با خود انجنیران نقشه‌ها را هم طرح و هم تأیید می‌کرده‌اند.»
آقای محبت‌یار گفت که از پنج ماه به این‌سو کدها و اصول‌نامه کلی ساختمان‌سازی را در این اداره مشخص و تطبیق کرده و به اساس طرح‌های شرکت‌های ثبت‌شده را بررسی، تأیید یا رد می‌شود. «در این کدها و اصول با هماهنگی با ادارات مربوطه نکات ایمنی در برابر آتش‌سوزی، زلزله، مقاومت مواد و مطالعات خاک زمین و…. در نظر گرفته شده است.»
با وجود اصول‌نامه و کدهای مشخص، رییس تحلیل و صدور مجوز ساختمان شهرداری کابل از تطبیق آن ابراز نگرانی می‌کند. آقای محبت‌یار گفت که هرچند به‌تازگی کمیسیون ویژه رسیدگی به تخلف‌ها در سطح شهرداری کابل ایجاد شده، اما این کمیسیون در تطبیق اصول و معیارها با چالش‌های زیادی نیز روبه‌رو است.
او گفت که کدسازی و ثبت و راجستر شرکت‌ها باید از سوی وزارت شهرسازی انجام شود. از نظر او در این مورد و برای رسیدگی به تخلفات شهری اداره‌ی مستقل نیاز است اما تا کنون ایجاد نشده و اداره‌ی زیر نام «نظام انجنیری» که در وزارت شهرسازی و اراضی برای طراحی و دیزاین ایجاد شده، اما تا کنون کار عملی را آغاز نکرده است.
به گفته‌ی آقای محبت‌یار اکنون طرح‌های تنها 22 شرکتی که نزد آنان ثبت است در کمیسیون ویژه بررسی، تأیید یا رد می‌شود. این شرکت‌ها نیز معمولا از ده طبقه بیش‌تر ساختوساز ندارند. درحالی‌که در مکان‌هایی از شهر ساختمان‌های بدون مجوز در 20 تا 30 طبقه هم از سوی صدها شرکت و انجنیران به کمک «زورمندان و مافیاها» جریان دارد و در آن از اصول و معیارها خبری نیست: «بعضا شهرداری کابل از روی ناگزیری و مراجعه زیاد شهروندان نیز برای کسانی که دست‌کم سند تحصیلی داشته‌اند، اگر شرکت هم نداشته‌اند، جواز کار خانه‌سازی را با طبقه‌های کم با شرط مراعات اصول داده است. اما در اصل باید از سوی وزارت شهرسازی و اراضی ثبت، راجستر و مجوز داده شود.»
مسئولان وزارت شهرسازی و اراضی نیز چالش‌ها را می‌پذیرند. حشمت‌الله ناصری، سخن‌گوی این وزارت به اطلاعات روز گفت که برای حل این چالش‌ها برنامه دارند. او از برنامه‌ی احیای مجدد یادآوری کرد. او گفت که برای جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمعیاری قرار است اداره‌ی جدید رسیدگی به تخلفات به‌تازگی ایجاد شود. همچنان در مرکز جدید دیگر در این وزارت حدود یک هزار انجنیر مسلکی قرار است به‌زودی استخدام شوند تا در معیاری‌سازی و تعریف اصول ساختمان‌سازی در افغانستان کار کنند.
رییس تحلیل و صدور مجوز ساختمان شهرداری کابل گفت که پالیسی‌هایی جدیدی را برای جلوگیری از تخلف‌ها روی دست گرفته است. آقای محبت‌یار گفت که اکنون در هر ناحیه کتاب ویژه ثبت و راجستر را تهیه کرده تا در نخست هر نوع ساخت‌وسازی که انجام می‌شود ثبت و سپس با کمک انجنیران ساحوی و قطعه خاص امنیتی نظارت و معیارها در آن تطبیق شود.
محبت‌یار گفت که چالش‌های عمده در برابر تطبیق معیارها و اصول را اخیرا به ریاست‌جمهوری گزارش کرده است. این چالش‌ها، مداخله‌ی زورمندان و مافیاها، عدم تصویب مقرره رسیدگی به تخلفات، خلاهای قانونی در کد جزا، نبود تجهیزات و سربازان کافی در قطعه خاص نظامی و عدم همکاری نهادهای عدلی و قضایی در پی‌گیری تخلف‌ها است.
خطر بالای سر
مهندسان می‌گویند که بسیاری از ساختمان‌ها و آپارتمان‌ها در شهر کابل بنابر عدم رعایت معیارهای مهندسی درز برمی‌دارد، اما با برخورد تجاری خرید و فروش و نبود نظارت اطلاع داده نمی‌شود. آقای پیمان گفت که از چندین ساحات شهر شهروندان نزدشان مراجعه کرده و گفته‌اند که خانه و یا واحد مسکونی‌شان درز برداشته یا با مشکلات تخنیکی دیگر روبه‌رو شده است. به گفته‌ی آقای پیمان کار غیرمعیاری و برخورد تجاری با ساختوساز در گام نخست برای ساکنان آن خطرناک است و دوم هدر دادن سرمایه میباشد.
آقای پیمان گفت که برخورد غیرمعیاری و صرف تجاری در ساختوساز باعث می‌شود که مقاومت ساختمان در برابر زلزله و سایر حوادث پایین باشد. او گفت که در ساخت‌وسازی که در افغانستان جریان دارد در کیفیت خاک زمین و مواد کاربردی ساختمان نیز مطالعه و نظارت نمی‌شود. از این‌رو ساختمان‌ها نشست می‌کند یا درز برمی‌دارد.
آلودگی هوا
آلودگی هوا این روزها به چالش مهم زندگی شهری تبدیل شده است. بخش عمده‌ای از آلودگی به ساختوساز غیرمعیاری واحدهای مسکونی و آپارتمان‌های رهایشی ربط دارد. اداره محیط زیست کشور نیز اعلام کرد که ساختمان‌سازی غیرمعیاری از عامل‌های مهم آلودگی هوا است.
محمدعمر تیموری، دکترای تخنیک حرارت ساختمان را از کشور سلواکیا دارد. او توضیح می‌دهد که چگونه رفتار غیرمعیاری در ساختمان‌سازی به‌ویژه واحدهای مسکونی باعث ضیاع انرژی می‌شود و نقش مستقیم در آلودگی هوای بیرون دارد: «بنابر نبود آگاهی در افغانستان و عدم تطبیق معیارهای مهندسی در واحدهای مسکونی، انرژی حرارتی و نوری با هزینه‌های زیادی مصرف می‌شود، اما در حفظ آن هیچ‌گونه اقدامی نمی‌شود. افغانستان کشوری است که بیش‌ترین انرژی مصرفی برق آن وارداتی و هزینه‌بردار است. از این‌رو شهروندان مجبورند برای تنظیم حرارت داخل واحد مسکونی، از موادی کار بگیرد که آلوده‌کننده هوا است. یکی از راه‌های مهم حفظ انرژی و کاهش مصرف مواد آلوده‌کننده هوا، ساختوساز معیاری بر پایه‌ی اصول مهندسی است.»
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که 93 درصد انرژی برق افغانستان که بیش‌ترین آن وارداتی است در تنظیم حرارت ساختمان‌ها مصرف می‌شود. این نشان می‌دهد که ساختمان‌ها از لحاظ مصرف انرژی و حفظ آن ناقص طراحی می‌شود.
99 درصد ساختمان‌ها در افغانستان از لحاظ تخنیک حرارت و حفظ آن معیوب‌اند. این عیب مفهوم سرپناه‌بودن ساختمان‌ها را در برابر تأثیرهای هوای بیرونی از بین می‌برد. سرپناهی که دیوار، کلکین و بام آن نمی‌تواند انرژی را حفظ، بلکه خود آن یگانه عامل بزرگ مصرف انرژی است. چگونگی کاربرد مواد، نوعیت و کیفیت آن از نگاه ضریب هدایت حرارتی بیش‌ترین نقش را در حفظ انرژی دارد، اما در افغانستان مراعات نمی‌شود.
عدم اصول مهندسی باعث می‌شود که در طول مدت عمر ساختمان که در حدود 50 الی 80 سال تخمین می‌شود، ساکنان آن هزینه‌ی هنگفتی را بپردازند و دشواری‌های سردی را در زمستان به دوش کشند. به هر اندازه که غفلت و سهل‌انگاری در روند ساخت ساختمان‌ها انجام شود، به همان میزان بهای آن را در طول مدت بهره‌برداری و استفاده از آن جبرا باید پرداخت کرد. درحالی‌که با رعایت معیارهای مسلکی می‌توان بیش‌ترین نقش را در حفظ انرژی و کاهش مصرف آن داشته باشیم.