لوس‌آنجلس تایمز ـ استفانی گلینسکی
مترجم: جلیل پژواک
زرنج، افغانستان – مردمِ این بیابانِ باد و بی‌قانونی بر سر تریاک، خدا و تیل جنگیده‌اند اما حالا، محمد، کشاورزی که گندم می‌کارد و در یک دستش بیل و در دست دیگرش تفنگ است، حس می‌کند که جنگ بر سر آب در حال درگرفتن است.
منازعه بر سر آب در امتداد منطقه‌ی مرزی خطرناک بین افغانستان و ایران جریان دارد، جایی که رودخانه‌ی هلمند بسان رگه‌ی وجودی از بین دو سرزمین نگران عبور می‌کند. کار ساخت بند کمال‌خان تقریبا به اتمام رسیده و این سد آب مزارع کشاورزان افغان را در طول فصول خشک سال تأمین خواهد کرد. اما ایران با این ادعا که این سد احتمالا جلو جریان کافی آب به خاک این کشور را خواهد گرفت، دنبال تضعیف پروژه‌ی بند کمال خان است.
محمد که در حال بیل‌زدن مزرعه‌اش است، میگوید: «آب در طول سال کفایت نمی‌کند. امسال به ما گفته شد که کار بند به پایان می‌رسد و منبع تأمین آب ما از طریق کانال‌های آبیاری منظم می‌شود. اما همسایه ما [ایران] قوی‌تر است و ممکن است جلو این کار را بگیرد. آن‌ها آب ما را دزدی می‌کنند. ما برای آب در جنگیم و و امید چندانی هم نداریم.»
محمد می‌تواند ایران را از مزارع خود ببیند. او در خارج از شهر زرنج، مرکز ولایت نیمروز که شهری با ساختمان‌های گِلی و مردان سخت جان و قلمرو جاسوسان و فرصت‌هاست، زندگی می‌کند. نیمروز درب گردانی است که از طریق آن روزانه صدها نفر به ایران قاچاق می‌شوند و به همین ترتیب صدها نفر به افغانستان بازگردانده می‌شوند. مرزبانان افغان عمدتا قاچاق کالا، غذا و تیل از ایران به افغانستان و همین‌طور قاچاق تریاک و هروئین به سمت غرب -اول ایران و سپس بازار جهانی- را نادیده می‌گیرند.
آب حیات افغانستان رودخانه‌ی هلمند است که بیش از 40 درصد آب‌های سطحی این کشور را تشکیل می‌دهد و از طریق نیمروز وارد خاک ایران می‌شود. هرچند اختلاف بر سر آب چیز جدیدی نیست، اما حالا که افغانستان دارد کار ساخت‌وساز بند کمال خان را به اتمام می‌رساند، در حال تشدید است. انتظار می‌رود که پس از اتمام ساخت و ساز، این بند 175 هزار هکتار اراضی زراعی نیمروز را آبیاری و هشت مگاوات برق برای این ولایت تولید کند. در حال حاضر برق نیمروز از ایران وارد می‌شود.
ایران میگوید که بند کمال خان به خشک‌شدن بیشتر تالاب هامون کمک خواهد کرد. تالاب هامون که آب رودخانه‌ی هلمند به آن می‌ریزد، زمانی کانون تنوع زیستی و مملو از ماهی بود. بخش اعظم این تالاب اکنون خشک و متروک شده است. به‌شمول بند کمال خان که کارش تقریبا به پایان رسیده، افغانستان سه سد در امتداد رودخانه‌ی هلمند ساخته است. ایران بیش از 30 سد روی رودخانه‌های جاری به افغانستان احداث کرده است.
چندین دهه است که آب محل نزاع بین دو کشور بوده است، اما خشک‌سالی‌های اخیر و تغییرات اقلیمی باعث تشدید جو خطرناکی شده که می‌تواند دولت تحت حمایت امریکا را با تهدید جدی مواجه کند. منطقه‌ی مرزی نیمروز به سرزمین تهمت‌زنی و بدگمانی بدل شده است. مقامات افغان ایران را به تلاش برای رشوه‌دادن به مقامات افغان به منظور به تأخیرانداختن کار ساخت‌وساز این سد متهم کرده‌اند. در سال 2011، یک فرمانده طالبان ادعا کرد که ایران 50 هزار دالر برای منفجرکردن این سد به او پیشنهاد کرده است.
سید ولی سلطان، والی نیمروز میگوید: «ایران استخبارات قوی در نیمروز دارد و آن‌ها نگران این بند هستند. جنگ در افغانستان باعث شد ایران از توافق‌نامه آب سوءاستفاده کند، آن‌ها آب بیش‌تری گرفتند. آن‌ها خواسته‌اند این بند را که اکنون توسط صدها مأمور امنیتی محافظت می‌شود، نابود کنند. چهارده سال خشک‌سالی زراعت ما را نابود کرده است. ساخت بند امسال به اتمام خواهد رسید و به دهقانان نیمروز کمک خواهد کرد.»
وقتی زمستانِ افغانستان پر برف باشد، آب برف کوه‌های هندوکش رودخانه‌ی هلمند را پر می‌کند اما نیمی از آن قبل از رسیدن به مرز تبخیر می‌شود. در سال 1979، ایران و افغانستان توافق کردند که ایران در سال‌هایی که بارندگی عادی باشد، 26 متر مکعب آب این رودخانه را [در هر ثانیه] دریافت کند. در عوض ایران توافق کرد که بندرگاه‌های آبی خود را برای تاجران افغانستان باز می‌کند و به این کشور کمک‌رسانی می‌کند. یکی از مذاکره‌کنندگان ارشد توافق‌نامه آب، که می‌خواهد نامی از وی در این گزارش گرفته نشود، با اشاره به جنگ کشورش با اتحاد جماهیر شوروی و درگیری‌های داخلی با طالبان، میگوید: «پس از امضای پیمان آب، افغانستان به کام آشوب و جنگ رفت. جریان آب کنترل نشد و ایران از این وضعیت بهره برد.» او می‌افزاید که اکنون خیلی بیشتر از 26 متر مکعب در هر ثانیه در حال عبور از مرز به سمت ایران است. او میگوید: «ایران کانال‌های اضافی ساخته و آب بیش‌تری را از تالاب‌های مرزی وارد دریاچه‌های مصنوعی خود می‌کند. [ایران] حتا از پمپ آب برای استخراج آب از یک رودخانه‌ی کوتاه که مرزی طبیعی 30 کیلومتری بین دو کشور تشکیل داده، استفاده می‌کند.»
ایران میگوید که در طول سال فقط سه ماه آب سیلاب به این کشور می‌رسد. عیسا بزرگ‌زاده، مدیرکل دفتر رودخانه‌های فرامرزی و منابع آب مشترک ایران میگوید: «پس از سیلاب‌ها ما همچنان به آب احتیاج داریم اما [افغانستان] قادر به تأمین آن نیست. در هرگونه ساخت‌وساز نو روی رودخانه هلمند، چه در افغانستان و چه در ایران، توانایی اکولوژیکی، مقاومت محیط‌زیستی و توسعه پایدار باید در نظر گرفته شود.»
بند کمال خان که در ولسوالی چهاربرجک نیمروز واقع شده و دست‌کم 600 نگهبان امنیتی و نیروی پولیس از آن محافظت می‌کنند، ظرفیت ذخیره‌ی بیش از 50 میلیون متر مکعب آب را دارا است. پس از اتمام کار ساخت آن، قرار است مقدار آب جاری از این سد به سمت ایران مطابق به توافق‌نامه آب باشد. اما این سد احتمالا مقادیر زیادی آب را به جای تالاب‌های خاک ایران که آب هلمند به آن‌ها سرازیر می‌شود، به زمین‌های زراعی افغانستان برمی‌گرداند. افغانستان ادعا می‌کند که ایران با استخراج غیرقانونی آب باعث خشک‌شدن چندین تالاب مرزی شده است.
با این‌حال، حسن روحانی، رییس‌جمهور ایران با انتقاد از افغانستان گفته است که «ساختن سد بدون بررسی جنبه‌های زیست‌محیطی آن، برای منطقه زیان‌بار است.» او گفته که اگر آب خشک شود افغانستان نیز در معرض خطر قرار می‌گیرد. تغییرات اقلیمی و توفان‌های شن و ماسه‌ی مرگ‌بار در دو سوی مرز، ترس از خشک‌شدن آب را دو برابر کرده است.
غلام نبی، معاون پولیس نیمروز میگوید: «وضعیت آب روز‌به‌روز دشوارتر می‌شود. ایران نه‌تنها کسانی را مأموریت داده که پروژه‌های آب را تخریب کنند بلکه آب بیش‌تری را نیز به سمت خود پمپ کرده‌اند. ایران یقینا از نفوذ زیادی بر این منطقه برخوردار است. خیلی زیاد.»
اخیرا تشدید تنش‌ها بین ایالات متحده و ایران مسایل را بیشتر از پیش پیچیده کرده است. کشته‌شدن جنرال قاسم سلیمانی توسط ایالات متحده و حملات تلافی‌جویانه‌ی ایران علیه پایگاه‌های نیروهای امریکایی در عراق در ماه جنوری، اشرف غنی، رییس‌جمهور افغانستان را نگران کرده است. او اخیرا هشدار داد که از «خاک افغانستان علیه سایر ملل استفاده نخواهد شد.»
روابط حکومت افغانستان با واشنگتن و تهران حیاتی دانسته می‌شود. کابل برای ثبات به نیروهای امریکایی و سرمایه‌گذاری ایالات متحده متکی است و برای کالاهای وارداتی به ایران محتاج است. حدود 3 میلیون مهاجر افغان در ایران، اغلب بدون مدرک و در شرایط وخیم به‌سر می‌برند.
بزرگ‌زاده میگوید: «افغانستان و ایران تاریخ، زبان و فرهنگ مشترک دارند. این حقایق به ما کمک می‌کند تا راه‌حل‌های موثری برای مشکلات مشترک خود پیدا کنیم.»
طی یک سال گذشته، مقامات انرژی و آب هر دو کشور در تلاش حل اختلافات دو کشور بر سر آب بوده‌اند.
با این‌حال، تشدید تنش‌ها و پیچیدن روایت‌های نو در غرب افغانستان، مایه‌ی نگرانی و ترس کشاورزانی چون محمد شده است. او از محصول مزرعه‌ی خود هفت فرزند خود را غذا می‌دهد و نگران رشوه، خراب‌کاری و خون‌ریزی بر سر بند کمال خان است. او میگوید: «به ما گفته شده امسال بند خود را خواهیم داشت اما من باور نمی‌کنم. اگر منبع آب منظم می‌داشتیم، می‌توانستیم بیشتر کشاورزی کنیم. حتا می‌توانستیم مواد غذایی به ایران صادر کنیم. اما فعلا این خواب و خیالی بیش نیست.»