یک روز پس از امضای موافقت‌نامه امریکا و گروه طالبان، رییس‌جمهور اشرف غنی بخشی از موافقت‌نامه در مورد رهایی زندانیانی طالبان را به چالش کشید و گفت تعهدی برای رهایی زندانیان طالب ندارد. هرچند در متن موافقت‌نامه به‌صورت روشن گفته شده که تا 20 حوت پنج هزار زندانی طالبان از زندان‌های دولت افغانستان آزاد میشود.
در متن موافقت‌نامه امریکا و طالبان در مورد رهایی زندانیان بسیار روشن آمده که ایالات متحده متعهد است با تمام طرف‌های ذیربط فورا کار در مورد آزادسازی هرچه زودتر اسیران جنگی و سیاسی را به‌عنوان یک اقدام اعتمادسازی شروع کند. مطابق این بخش موافقت‌نامه، تا تاریخ ۱۰ مارچ که مذاکرات بین‌الافغانی آغاز میشود، باید پنج هزار زندانی طالبان و یک هزار زندانی حکومت افغانستان آزاد شوند. همچنان مطابق این بخش موافقت‌نامه، تمامی زندانیان باقی‌مانده طی سه ماه آینده آزاد شوند.
در عین حال چیزی که در متن موافقت‌نامه امریکا و طالبان در مورد رهایی زندانیان آمده با چیزی که در اعلامیه مشترک افغانستان و امریکا آمده، تفاوت دارد یا میشود گفت که در تناقض قرار دارد. در اعلامیه مشترک در مورد شمار زندانیان و تاریخ آزادسازی آنان صحبت نشده و صرف گفته شده که به‌منظور ایجاد شرایط مناسب برای رسیدن به یک توافق سیاسی و دستیابی به آتش‌بس دایمی و پایدار، افغانستان در مذاکره با نمایندگان طالبان بالای اقداماتی جهت اعتمادسازی اشتراک خواهد کرد که توسط ایالات متحده تسهیل میشود: «این گفت‌وگوها شامل تشخیص عملی‌بودن آغاز آزادسازی تعداد قابل توجهی از زندانیان هر دو جانب می‌گردد.»
رییس‌جمهور غنی ظاهرا با استناد به اعلامیه مشترک امریکا و افغانستان که همزمان با امضای موافقت‌نامه امریکا و طالبان، در کابل صادر شد، میگوید که تعهدی برای رهایی زندانیان طالبان وجود ندارد.
آقای غنی مشخصا گفت که هیچ نوع تعهدی از سوی حکومت افغانستان برای رهایی پنج‌هزار زندانی گروه طالبان وجود ندارد. او افزود که این موضوع را بار بار با زلمی خلیل‌زاد، نماینده ویژه امریکا برای صلح افغانستان و مقام‌های دیگر امریکایی شریک کرده است. غنی در پاسخ به این پرسش که اگر امریکا بخواهد زندانیان طالبان آزاد خواهد شد؟ گفت که امریکا صلاحیت آزادی زندانیان طالبان را ندارد، بلکه در این مورد تنها حکومت افغانستان صلاحیت تصمیم‌گیری را دارد. به گفته‌ی او، امریکا در این راستا فقط به‌عنوان «تسهیل‌کننده» عمل می‌کند. در اعلامیه مشترک امریکا به‌عنوان تسهیل‌کننده گفته شده و آقای غنی دقیقا به آن استناد می‌کند.
رییس‌جمهور غنی همچنان گفت که موضوع رهایی زندانیان طالبان می‌تواند شامل آجندای مذاکرات بین‌الافغانی شود، اما هرگز پیش‌شرطی برای آغاز مذاکرات شده نمی‌تواند.
امریکا و طالبان چه می‌گویند؟
مایک پمپئو، وزیر خارجه‌ی ایالات متحده‌ی امریکا که به‌عنوان بلندپایه‌ترین مقام امریکایی شاهد امضای موافقت‌نامه امریکا با طالبان بود، به‌تازگی گفته است که دو عنصر اجرایی «محرم» در پیوند با توافق‌نامه‌ی صلح میان امریکا و طالبان وجود دارد.
آقای پمپئو روز گذشته (یک‌شنبه، ۱۱ حوت) در مصاحبه با تلویزیون «سی‌بی‌اس» امریکا همچنان درباره‌ی اظهارات تازه‌ی رییس‌جمهور غنی گفت: «شماری از مردم چیزهای زیادی می‌گویند. سروصداهای زیادی خواهد بود. همه‌ی این‌ها برای جلب توجه و دیده‌شدن در رسانه‌ها رقابت می‌کنند، اما آنچه مهم است، اقدامات ما است.»
پومپئو تأکید کرده است که این دو عنصر محرم به‌زودی در اختیار کانگرس قرار داده خواهد شد تا فرصت دیدن آن برای تمامی اعضای کانگرس وجود داشته باشد. آقای پومپئو افزود که در این توافق‌نامه «میکانیزم‌های عمیق، پیچیده و خوب سنجیده شده» وجود دارد که امریکا را در نظارت و حساب‌ده کردن تمامی طرف‌های دخیل کمک می‌کند. پومپئو یادآور شده که توافق‌نامه‌ی امریکا و طالبان «شفاف» بوده و هیچ معامله‌ی جانبی در آن وجود ندارد.
رییس‌جمهور غنی در حالی میگوید که هیچ تعهدی برای رهایی پنج هزار زندانی گروه طالبان وجود ندارد که گروه طالبان آغاز مذاکرات بین‌الافغانی را مقید به رهایی موفقانه این زندانیان می‌داند. سهیل شاهین، سخن‌گوی دفتر سیاسی طالبان در قطر در روز امضای موافقت‌نامه در صحبت با رسانه‌ها گفت که اگر تبادله پنج هزار زندانی طالبان با یک هزار زندانی حکومت افغانستان موفقانه انجام شود، مذاکرات بین‌الافغانی در دهم مارچ (20 حوت) آغاز میشود.
شیر محمد عباس استانکزی، مذاکره‌کننده ارشد گروه طالبان در صحبت با رسانه‌ها با اشاره به صدور اعلامیه‌ی مشترک امریکا و افغانستان در کابل که همزمان بود با امضای موافقت‌نامه امریکا و طالبان در قطر، گفت: «این قراردادها جنبه سیاسی دارد. … یکش هم قابل تطبیق نیست. کلش غیر از پروتکل و موافقه‌ی که با ما کردند، است. این قراردادها به‌خاطر جان‌بخشیدن به چند نفر در اداره کابل است.»
آقای استانکزی همچنان با اشاره به پیمان امنیتی کابل- واشنگتن گفت، امریکا مطابق این پیمان گفته بود که تا سال 2024 در افغانستان حضور خواهند داشت، اما امروز با طالبان توافق‌نامه امضا کرد که تا 14 ماه نیروهای خود را از افغانستان بیرون می‌کند.
غنی به دنبال چیست؟
به‌نظر می‌رسد رهایی زندانیان پیش‌زمینه‌ای است برای آغاز مذاکرات بین‌الافغانی. امریکا نیز مصمم است که با تطبیق آن، مذاکرات بین‌الافغانی آغاز شود. آگاهان سیاسی می‌گویند که ممکن است اختلاف میان غنی و امریکا بر سر رهبری حکومت آینده بالا گرفته باشد، از این رو آقای غنی با چنین موضعی به‌دنبال امتیاز‌گیری و فشار بر امریکا برای رسیدن به اهداف خود است.
در متن موافقت‌نامه امریکا و طالبان سه بار از «حکومت اسلامی» یاد شده که پس از مذاکرات بین‌الافغانی تشکیل میشود. گفته شده است که در مذاکرات بین‌الافغانی در مورد نوعیت نظام سیاسی افغانستان تصمیم گرفته میشود. اما اشرف غنی از آغاز شروع مذاکرات امریکا و طالبان مخالفت‌های واضح و آشکار با این روند داشته و هرازگاهی اقداماتی در جهت خلاف این روند انجام داده است.
عبدالعلی محمدی، استاد دانشگاه و مشاور پیشین رییس‌جمهور افغانستان میگوید که یکی از موضوعات جنجالی و اختلافی در روند صلح، ادامه‌ی کار آقای غنی به‌حیث رییس اداره انتقالی پس از مذاکرات بین‌الافغانی بود. آقای محمدی می‌افزاید که اشرف غنی در زدوبندهای خود دقیقا دنبال این بود که بتواند این امتیاز را از خود کند که اگر قرار شد اداره انتقالی شکل بگیرد، رییس اداره انتقالی او باشد.
به گفته‌ی محمدی، براساس همان اختلاف‌نظرها غنی در ارتباط به صلحی که مطابق میلش پیش نرفت، موضع منفی گرفته و همچنان ممکن است که برنامه امریکا و طرف‌های قضیه تغییر کرده باشد که اداره موقت را کسی دیگر رهبری کند: «با این وضعیت اگر غنی این موقف و موقعیت را از دست بدهد، برایش از نظر سیاسی سنگین تمام میشود و تلاش می‌کند همان امتیاز را پس اعاده کند.»
عباس فراسو، پژوهشگر مسایل افغانستان و منطقه در دانشگاه دیکین در آسترالیا میگوید که رییس‌جمهور غنی با موضع اخیر خود هم می‌خواهد امتیاز بگیرد و هم می‌خواهد بر امریکا فشار بیاورد. از سوی دیگر آقای فراسو میگوید که حکومت افغانستان بخشی از مذاکرات امریکا و طالبان نبوده است، از این‌رو به‌صورت طبیعی این سوال مطرح میشود که بدون مذاکره و بدون این‌که در مذاکرات شامل باشد، چگونه باید زندانیان را رها کند.
عبدالعلی محمدی، مشاور قبلی رییس‌جمهور غنی میگوید که آقای غنی در گذشته نیز با «لجاجت» بسیاری از فرصت‌ها را از دست داد و می‌خواست امتیاز صلح و قهرمانی صلح را از آن خود کند. آقای محمدی می‌افزاید اگر قرار باشد که با طالبان صلح شود و آنان از جنگ دست بکشند، راهی غیر از آزادی زندانیان آنان نیست، چون آنان به همین بهانه زندانی شده‌اند: «وقتی اصل موضوع پاک میشود و از بین می‌رود، دیگر دلیلی نمی‌ماند که زندانیان آنان در زندان بمانند.»
محمدی همچنان در مورد این که آقای غنی گفت تعهدی در زمینه‌ی رهایی پنج هزار زندانی طالبان وجود ندارد، تردید دارد و میگوید که در مذاکرات 17 ماهه امریکا و طالبان و صحبت‌های خلیل‌زاد با مقام‌های حکومت افغانستان قطعا این تعهد گرفته شده است.
به گفته‌ی محمدی، خط و نشان‌کشیدن تازه‌ی آقای غنی به‌دلیل اهداف سیاسی است و می‌خواهد که در قضیه صلح، امریکا مجال آقای غنی را تنگ نکند و فرصت‌های را که او تصور می‌کند در اختیارش است، از دست ندهد.
موافقت‌نامه و اعلامیه مشترک چه جایگاه و قدرت حقوقی دارد؟
محتوای موافقت‌نامه امریکا و طالبان با اعلامیه‌ی مشترک امریکا و دولت افغانستان که در یک روز امضا و صادر شد، در مورد رهایی زندانیان تفاوت دارد. در موافقت‌نامه روشن گفته شده که تا 10 ماه پنج هزار زندانی طالبان آزاد شود، اما در اعلامیه مشترک گفته شده که امریکا زمینه‌ی آزادسازی زندانیان را تسهیل می‌کند.
عبدالعلی محمدی میگوید که موافقت‌نامه به لحاظ حقوقی اعتبار دارد، اما اعلامیه مشترک صرف بیان یک دیدگاه است و بیش‌تر از آن نه ضمانت اجرایی دارد، نه کدام تعهدی ایجاد می‌کند و نه پشتوانه‌ی می‌تواند داشته باشد: «موافقت‌نامه هم قدرت حقوقی دارد، هم اعتبار دارد، هم ضمانت اجرایی دارد و هم تعهدات طرفین براساس آن مشخص است. از این رو قدرت موافقت‌نامه خیلی بالاتر است و با اعلامیه اصلا قابل مقایسه نیست.»
آقای محمدی می‌افزاید که بحث حقوقی قضیه رهایی زندانیان طالبان به‌سادگی قابل حل است. او می‌افزاید انس حقانی هم یکی از زندانیان طالبان بود و محکومیت شدید نیز داشت، اما آزاد شد: «آن مسأله چطوری حل شد، که قضیه این‌ها حل نمی‌شود. لذا این مسأله به‌سادگی قابل حل است.»
اما این استاد دانشگاه میگوید که بحث اصلی بحث سیاسی قضیه است. آقای غنی در روزهای پایانی حکومتش تلاش می‌کند که چند روز دیگر بقای خود را حفظ کند.
این جنجال به کجا می‌رسد؟
رییس‌جمهور غنی از آغاز مذاکرات امریکا و طالبان هرازگاهی تلاش کرده که با تأکید بر مواردی این روند را به چالش بکشد تا مذاکرات صلح زیر نظر و رهبری او پیش برده شود. باری لویه جرگه مشورتی صلح برگزار کرد، چند نقشه راه صلح ارائه و وزارت دولت در امور صلح ایجاد کرد، آزادی انس حقانی را خط سرخ حکومت خواند، یکه و تنها بر برگزاری انتخابات تأکید کرد و اخیرا با تأکید او نتیجه‌ی انتخابات اعلام شد و می‌خواست پیش از امضای موافقت‌نامه امریکا و طالبان مراسم تحلیفش را برگزار کند. تا این دم بیش‌تر این اقدام‌ها نتیجه‌بخش نبوده در برابر اقداماتی‌که تسهیل‌کننده مذاکرات امریکا و طالبان بوده، کوتاه آمده است.
عبدالعلی محمدی به این باور است که اشرف غنی در نهایت در برابر توافق انجام‌شده میان امریکا و طالبان بر سر رهایی زندانیان طالبان مقاومت نمی‌تواند: «تلاش می‌کند، اما این که نتیجه می‌دهد یا نه بحث دیگر است. خیلی بعید می‌دانم چون ضرب‌العجلی که تعیین شده در 10 مارچ مذاکرات بین‌الافغانی باید آغاز شود. اگر آقای غنی در مذاکرات شرکت نکند، دیگر واقعا وجهه ریاست‌جمهوری خود را نیز از دست می‌دهد. تبدیل میشود به یک نیروی ضد صلح و مخالف دیگر که ممکن است جایگاه‌اش با طالبان بدل شود.»
عباس فراسو به این باور است که افغانستان در برابر یک عمل انجام‌شده قرار گرفته است و باید حکومت و همه نیروهای سیاسی متحد شوند: «در تازه‌ترین اظهار نظر، اشرف غنی گفته است که زندانی‌های طالبان را رها نمی‌کند، چیزی را که خلیل‌زاد ظاهرا بدون هماهنگی با حکومت افغانستان به طالبان تعهد داده است. اشرف غنی وارد یک چانه‌زنی دیگر با امریکایی‌ها شده است، ولی من در موفقیت‌اش تردید دارم؛ مگر این که موفق به بسیج و سازماندهی سیاسی قوی در داخل شود.»
آقای فراسو می‌افزاید برای این‌که غنی بتواند حرفش را به کرسی بنشاند، باید اجماع داخلی را شکل بدهد: «اگر غنی حمایت سیاسی داخلی قوی داشته باشد، در موقعیت بهتری قرار خواهد گرفت، در غیر آن، مقاومت برایش دشوار خواهد شد. باید منتظر باشیم که اشرف غنی تا چه زمان مقاومت می‌تواند و نقش سایر نیروهای سیاسی چه است. اما در صحنه مذاکره با طالبان، تا کنون تنها اشرف غنی حرف واضح دارد که دفاع از جمهوریت است، حرف سایر جریان سیاسی هنوز خیلی واضح نیست.»
راه حل چیست؟
ظاهرا امریکا و طالبان در مذاکرات 17 ماهه‌ی شان راه‌حلی برای رهایی زندانیان سنجیده که آن را در بخشی از موافقت‌نامه جا داده است. اظهارات اخیر وزیر خارجه امریکا و کنایه او به رییس‌جمهور غنی می‌تواند این معنا را بدهد که امریکا به هر نحو ممکن می‌خواهد روند صلح را به جایی برساند تا نیروهایش را از افغانستان به خانه برگرداند.
عبدالعلی محمدی میگوید که موضع اخیر آقای غنی که او حالا آن را علنی کرده، در مذاکرات محرمانه میان خلیل‌زاد و دیگر مقام‌های امریکایی با غنی مطرح شده و در مورد آن راه حل نیز سنجیده شده است: «عقب‌نشینی‌های که تصور می‌شد باید از طرف امریکایی‌ها صورت بگیرد یا امتیازهای که باید داده می‌شد، تأمین نشد، حالا این حرف‌ها علنی میشود. حرف تازه‌ی نیست.»
به باور او، در جریان بیش‌تر از یک سال مذاکرات امریکا و طالبان تنش‌ها میان امریکا و غنی بر سر این موضوعات بود و این‌طور نیست که تنش‌های قبلی حل شده، حالا تنش‌های جدید به‌وجود آمده باشد: «ظاهرا طرف امریکا کوتاه نیامد. حالا غنی مجبور است حرف‌های که در جلسات محرمانه و دوجانبه می‌گفت، علنی کند.»
آقای محمدی می‌افزاید که توافق امریکا و طالبان تنها مواردی نیست که در دوونیم صفحه علنی شده است، بلکه بیش‌تر از آن است و محتوای مذاکرات ممکن نوشته و امضا شده، خیلی مفصل‌تر از چیزی‌ست که بیرون داده شده است.
عباس فراسو با این باور است که تا کنون چالش‌های فراوان بر سر راه صلح در افغانستان وجود دارد و موافقت‌نامه امریکا و طالبان که تاهنوز یک موافقت‌نامه صلح نیست، هم با چالش‌های زیاد مواجه است: «اگر طالب‌ها در مذاکره با دولت افغانستان انعطاف از خود نشان ندهند، و اگر نیروهای سیاسی داخلی بر سر آجندای واحد تفاهم نکنند، روند صلح به چالش مواجه است. به‌خصوص اگر طالبان بخواهند از خشونت استفاده کنند و دولت مجبور شود تا نیروهای دفاعی را دوباره وارد یک جنگ تمام‌عیار با طالبان بکند، چالش‌ها بسیار بیش‌تر میشود.»
به گفته‌ی او، عدم تفاهم سیاسی از یک طرف و شدت‌گرفتن احتمالی خشونت‌ها از طرف دیگر، افغانستان را در آستانه‌ی یک جنگ داخلی قرار می‌دهد. برای همین تأکید میشود که اجماع سیاسی داخلی شکل بگیرد، روی آجندای مذاکرات توافق شود تا کار به جاهای بحرانی‌تر کشانده نشود.