فارن پالیسی ـ اشلی جکسون
مترجم: جلیل پژواک
اواخر ماه مارچ طالبان ویدیویی را منتشر کردند که غیرمعمول بود. این فیلم به‌جای تصاویر معمول جنگ‌جویانِ آماده‌ی نبرد یا در حال آموزش، اعضای طالبان را با ماسک‌های جراحی نشان می‌داد که در منطقه‌ی تحت کنترل‌شان خانه‌به‌خانه می‌گردند، درجه حرارت بدن مردم را چک و ضدعفونی‌کننده‌ی دست توزیع می‌کنند. راوی ویدیو به زبان انگلیسی و با لهجه‌ی سنگین [به مردم] وعده می‌دهد که کمیسیون صحت طالبان بیماری‌کووید 19 را تحت کنترل دارد. راوی ادعا می‌کند که طالبان تیم‌های اطلاع‌رسانی صحی ایجاد کرده‌اند، کارزار توزیع دارو به راه انداخته‌اند و حتا مراکزی را برای قرنطینه‌ی افراد در نظر گرفته‌اند.
این فقط یک نمونه از فیلم‌ها، اطلاعیه‌ها و محدودیت‌هایی است که طالبان در واکنش به بحران جاری جهانی در نظر گرفته‌اند. چند هفته قبل از آن طالبان اعلام کرده بودند مهاجرانی که از ایران بازمی‌گردند به مدت دو هفته مجبور به قرنطینه در خانه‌های خود خواهند شد. برعکس دولت افغانستان با انتقادهای روزافزون مبنی بر این روبه‌رو بود که کار چندانی برای «غربال‌گری» 15 هزار نفری که هر روز از مرز وارد افغانستان می‌شدند، انجام نداده است.
گروه‌های شورشی معمولا دست بالایی در سوءاستفاده از بحران‌ها و نقاط ضعف دولت دارند. «دیوید کیلکولن»، نظریه‌پرداز مبارزه با شورش‌گری معتقد است که چنین گروه‌های درگیر جنگ با دولت بر سر کنترل قلمرو، در مواقع بحران برای کسب مشروعیت فقط کافیست کمی باکفایت‌تر و پاسخ‌گوتر ظاهر شوند. ظاهرشدن در این کانتکست کلمه‌ی اصلی است. در بخشی از گزارش اخیر روزنامه‌ی نیویورک تایمز در مورد شیوع ویروس کرونا در افغانستان آمده است که «رهبران محلی طالبان در ولایت ننگرهار در شرق افغانستان، پزشکان و ساکنان منطقه را در اتاق یک کلینیک محلی جمع کردند. پیش روی کمره‌های خبرنگاران، یک کارمند صحی که لباس محافظتی کامل به تن داشت، چیزی را که شبیه دماسنج به نظر می‌رسید برای اندازه‌گیری حرارت بدن یک فرد بلند کرد. اما بعدا در بررسی دقیق‌تر معلوم شد که آن چیز، دماسنج نه، بلکه یک قطعه ساده سرهم‌بندی‌شده از پلاستیک و چوب بوده که لای نوار سفید پیچیده شده بود.»
گزارش‌های رسانه‌ای بسیاری درباره این‌که گروه‌های مسلح تدابیری را برای مقابله با ویروس کرونا اتخاذ کرده‌اند ـ یا دست‌کم راهی را برای بهره‌برداری از آن یافته‌اند ـ منتشر شده است. «ارتش آزادی‌بخش ملی» در کلمبیا در مناطق تحت کنترل خود قرنطینه اعلام کرده است و از آن برای توجیه آزار و اذیت غیرنظامیان استفاده می‌کند. این گروه اعلام کرده است که جنگ‌جویان‌شان ممکن است «برای نجات جان مردم، مجبور به کشتن کسانی شوند که دستورات مقابله با کووید 19 را رعایت نمی‌کنند.» گروه الشباب در سومالیا و حوثی‌ها در یمن، مخالفان محلی خود را مقصر شیوع کووید 19 در مناطق‌شان می‌دانند. دولت اسلامی عراق و شام رهنمودها شریعت‌محوری را درباره شست‌وشوی دست‌ها و جلوگیری از گسترش ویروس کرونا صادر کرده است، ولی همچنین تاکید کرده است که این بیماری مجازات الهی است. تصاویری از کارتل‌های مواد مخدر در مکزیک دست به دست می‌شود که آن‌ها را در حال توزیع لوازم طبی نشان می‌دهد. طبق گزارش‌ها باند جنایت‌کار بین‌المللی «ام‌اس-13» در السالوادور مقررات منع رفت‌وآمد را در منطقه‌ی تحت نفوذ خود اعمال کرده است و باند جنایت‌کار دیگری در ریودوژانیرو هشدار داده است که «اگر حکومت قادر به مدیریت نیست، جرایم سازمان‌یافته [مشکل] را حل می‌کند.»
یک تحلیل‌گر اخیرا هشدار داده است که واکنش دولتی ضعیف در برابر ویروس کرونا می‌تواند «گروه‌های تروریستی را در تقویت شهرت‌شان به عنوان خادمان شایسته مردم» کمک کند. البته این هشدار ظرفیت گروه‌های مسلح را بزرگ‌نمایی می‌کند. با این‌که تروریست‌ها و باندهای جنایت‌کار به خوبی می‌توانند از بحران کرونا برای پروپاگاندا یا اعمال فشار استفاده کنند اما آن‌ها به هیچ‌وجه آمادگی مقابله با یک بحران سلامتی واقعی را ندارند، چه رسد به مقابله با اثرات آن بر اقتصاد و سایر سکتورها. حتا اگر این گروه‌ها دولت‌های سایه ایجاد کنند و مرتب به پروژه‌های کمک‌رسانی و خدمات دولتی دست‌برد بزنند، بازهم تعداد اندکی از گروه‌های مسلح مهارت یا تخصص لازم برای ارائه خدمات درمانی را به تنهایی و بدون کمک حکومت دارا هستند. (البته حزب‌الله، که هزاران پرسنل پزشکی را برای مقابله با ویروس کرونا در لنان بسیج کرده است، یک مورد نادر و استثنا است.)
ملت‌های ثروت‌مند و آماده برای طرح و تطبیق واکنش‌های موثر در برابر دنیاگیری کووید 19 به دست و پازدن افتاده‌اند. اگر حتا پیشرفته‌ترین نظام صحی جهان با سرعتی که ویروس کرونا گسترش می‌یابد، به زانو درآیند، پس سرنوشت شکننده‌ترین نظام‌های صحی در خشونت‌بارترین مناطق جهان چه خواهد شد؟ غیرنظامیانی که در مناطق تحت کنترل گروه‌های مسلح زندگی می‌کنند، بیشتر از دیگران رنج خواهند برد. خشونت دسترسی به خدمات صحی را محدود می‌کند، زنجیره‌ی تدارکات را تحت فشار قرار می‌دهد و کارمندان صحی را به فرار به مناطق امن‌تر ترغیب می‌کند. امکان دارد کل جوامعی که تحت کنترل چنین گروه‌هایی قرار دارند از بقیه ملت جدا شوند و این اختلال می‌تواند به حدی شدید باشد که نظام صحی محلی فروپاشد. داده‌های اخیر نشان می‌دهد که یک-سوم جمعیت کابل به ویروس کرونا آلوده شده‌اند و حکومت افغانستان تخمین می‌زند که سرانجام 110 هزار نفر امکان دارد در اثر ابتلا به کووید 19 بمیرند. اما دیپلماتی که به صورت خصوصی با من صحبت کرد، تخمین زد که شمار تلفات کووید 19 امکان دارد شش برابر رقمی باشد که حکومت برآورد می‌کند. ما با توجه به عدم دسترسی عمومی به خدمات صحی در افغانستان و همچنین داده‌های غیرقابل اعتماد درباره مرگ‌ومیر در این کشور، احتمالا به قول این دیپلمات هرگز رقم واقعی تلفات کووید 19 را نخواهیم دانست.
در 2 اپریل، هنگامی که سازمان ملل متحد خواستار آتش‌بس جهانی شد، گروه‌های مسلح در کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، کلمبیا، لیبیا، میانمار، فیلیپین، سودان جنوبی، سوریه، اوکراین و یمن اعلام کردند که برای تسهیل مقابله با کووید 19، درگیری‌های خود را به صورت موقت متوقف می‌کنند. هرچند این وعده‌ها ممکن است در برخی مناطق از درگیری‌ها کاسته باشد اما اکثر اعلامیه‌ها یک‌جانبه بود و با تعهدات سایر طرف‌های جنگ برای متوقف‌کردن درگیری‌ها، مطابقت نداشت. ارتش آزادی‌بخش ملی در کلمبیا وقتی دولت این کشور نتوانست به تعهدات خود عمل کند، به آتش‌بس موقتی خود پایان داد. دو آتش‌بس چند جانبه دیگر در لیبیا و یمن نیز به سرعت نقض شدند. مدت آتش‌بس موقتی بین دولت فیلیپین و «ارتش نوین خلق» در ماه اپریل به سر رسید و به اتهامات متقابل نقض آتش‌بس انجامید.
در افغانستان، طالبان مدت‌ها است که تقاضاها برای آتش‌بس ـ دست‌کم با نیروهای محلی طرف‌دار دولت ـ را رد می‌کنند و دنیاگیری کووید 19 این موضع آنان را تغییر نداده است. برعکس طالبان حملات خود را در هفته‌های اخیر افزایش داده‌اند. وزارت صحت عامه افغانستان هشدار داده است که در صورت ادامه‌ی خشونت، کارمندان صحی قادر به انجام وظیفه و شهروندان قادر به دسترسی به خدمات صحی نخواهند بود. ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی طالبان، گفته است که این گروه آتش‌بس را در مناطق آسیب‌دیده از کرونا «اگر خدای ناکرده [این بیماری] در مناطقی که ما کنترل می‌کنیم، شیوع یافت» آغاز می‌کند. این اتفاق از هم اکنون افتاده است: طالبان مناطق گسترده‌ای از ولایت هرات، کانون شیوع ویروس کرونا در افغانستان را تحت کنترل دارند. ایالات متحده و وزارت صحت عامه افغانستان علنا طالبان را به خاطر تلاش‌های‌شان در جهت افزایش آگاهی عامه و تسهیل کار صحی، تمجید کرده‌اند.
روایتی قوی و عمیقا امیدوارانه وجود دارد که بلایای طبیعی و اضطراری می‌تواند زمینه را برای برقراری صلح فراهم کند. برخی فاجعه‌ها راه‌های جدیدی را برای پایان‌دادن به درگیری‌ها ایجاد کرده‌اند، مانند توافق صلح بین اندونیزیا و شورشیان استقلال‌طلب «آچه» که در پی سونامی اقیانوس هند در سال 2004 به میان آمد. اما چنین مواردی نادر است. برخی از تحلیل‌گران معتقدند که دنیاگیری کووید 19 تضاد را تشدید می‌کند، در حالی‌که برخی دیگر هشدار می‌دهند که این بیماری ممکن است خطر سوءتفاهم و تشدید درگیری را افزایش می‌دهد. ادامه‌ی تلاش‌ها برای آتش‌بس بشردوستانه در سراسر جهان ضروری است اما واقعیت غم‌انگیز این است که چنین آتش‌بسی بعید است به میلیون‌ها غیرنظامی که در مناطق تحت کنترل گروه‌های مسلح زندگی می‌کنند، کمک کند.
«آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل متحد خواستار وحدت جهانی در بسیج «هر اونس انرژی» برای شکست‌دادن دنیاگیری کووید 19 شده است. این اقدام باید شامل تلاش‌های قوی‌تر برای گفت‌وگو با بازیگران مسلح درباره مسئولیت آن‌ها در جلوگیری از انتشار ویروس کرونا باشد. فارغ از این‌که این گروه‌ها تروریست هستند یا جنایت‌کار، یا این‌که گفت‌وگو با آن‌ها در کوتا‌ه‌مدت به آن‌ها مشروعیت می‌بخشد یا خیر، جهان باید این کار را انجام دهد. این گفت‌وگو ممکن است منجر به آتش‌بس بشردوستانه و توقف درگیری‌ها شود اما امکان دارد زمینه‌ی امن برای فعالیت کارمندان صحی و هماهنگی بیشتر بین نهادهای صحی دولتی را فراهم کند یا صرفا به اطلاع‌رسانی صحیح در مناطق تحت کنترل این گروه‌ها منجر شود. اگر گروه‌های مسلح قلمروی برای کنترل دارند و به نوعی به دنبال مشروعیت هستند، نقش اساسی را در کاهش تلفات این ویروس دارند که باید ایفا کنند، نقشی که در صورت کوتاهی در آن، باید مورد بازخواست قرار گیرند.
در افغانستان، مشارکت بشردوستانه می‌تواند مثمرتر از استراتژی فشار سیاسی متمرکز بر آتش‌بس باشد. نهادهای کمک‌رسان و دونرها بهتر است به صراحت تصدیق کنند که شورشیان نقش اساسی را دارند که باید در جلوگیری از انتشار ویروس کرونا ایفا کنند و برای انجام این کار، اقدامات منسجم و مشخصی را انجام دهند و زمینه فعالیت کارمندان صحی و خدمات صحی را فراهم کنند. با این‌حال، اگر شورشیان طالب حاضر به همکاری نشدند، باید علنا به خاطر جان‌هایی که در اثر ابتلا به کووید 19 جسد خواهند شد، امری که در افغانستان حتمی است، محکوم شوند.
در نبود چنین تلاشی، طالبان به احتمال زیاد به بهره‌برداری از این بیماری دنیاگیر برای اهداف خود، دست‌کم تا زمانی که بحران کرونا شروع به تاثیرگذاری مستقیم بر آن‌ها نکرده است، ادامه خواهند داد. طالبان ممکن است زمانی بحران کرونا را جدی‌تر بگیرند که افراد خودشان شروع به مردن از آن کنند، اما تا آن‌زمان خیلی دیر خواهد شد.