بی‌بی‌سی – کیت مورگان
مترجم: جلیل پژواک
این وضعیت برای همه‌ی ما آشناست: برای انجام کاری یا برداشتن چیزی به آشپزخانه می‌رویم، سپس مکث می‌کنیم، گیج می‌شویم و بعد متوجه می‌شویم که اصلا یادمان نیست چرا به آشپرخانه آمده‌ایم.
در سال 2011 محققان «دانشگاه نوتردام» در پی درک این مسأله برآمدند. آن‌ها دریافتند که خودِ عمل واردشدن از درگاه آشپزخانه است که باعث فراموشی فوری می‌شود. پژوهش آن‌ها نشان داد که مغز برای نگهداری داده‌های زیاد به‌صورت همزمان و یک‌جا طراحی شده است و عمل تغییر مکان، مانند رفتن از اتاق خواب به آشپزخانه، همچون ماشه‌ای عمل می‌کند که در نتیجه‌ی آن مغز برخی از داده‌ها را برای ایجاد فضای بیش‌تر پاک می‌کند.
از آغاز دنیاگیری کووید 19 تاکنون، روزهایی بوده است که طی آن من ده‌ها بار دچار فراموشی فوری و احساس ندانستن دلیل بودنم در آشپزخانه شده‌ام. در واقع، تمرکز روی هرچیزی برای من تقریبا غیرممکن شده است. وقتی می‌خواهم تماس بگیرم متوجه می‌شوم شماره‌ای را که چند ثانیه قبل حفظ کرده بودم، یادم نیست. نوشتن یک ایمیل ساده کل روز طول می‌کشد. یک کار را شروع می‌کنم ولی چند دقیقه بعد حواسم پرت می‌شود. دیگر آن آدم پرکار و پربازده سابق نیستم.
با این‌حال، من تنها نیستم. تقریبا با هر شخصی که مشکل تازه‌ی خود را مطرح کرده‌ام، صحبت از مشکلات مشابهی داشته‌اند. یک دوست نویسنده اخیرا گفت: «سرم فوق‌العاده شلوغ است… [ولی] کاری غیر از شستن ظرف و پیاده‌روی انجام نمی‌دهم.»
تمرکز نرم
دلیل این مشکلات اختلال در عملکرد حافظه است. استرس توانایی حافظه برای پردازش اطلاعات ورودی، درآوردن آن به شکل یک تفکر منسجم و حفظ آن تا زمان کاری را که برای انجام آن به این اطلاعات نیاز داریم، مختل می‌کند. «متی لاین»، استاد روان‌شناسی «دانشگاه توکو» در فنلند می‌گوید: «به حافظه به‌عنوان بستری برای عملیات‌های شناختی مغز نگاه کنید. حافظه کاری ارتباط نزدیکی با توجه و تمرکز دارد. شما با حافظه کاری خود روی برخی کارها، برخی اهداف، برخی دستورالعمل‌ها یا رفتارهایی که می‌خواهید انجام دهید، تمرکز می‌کنید.»
به عبارت دیگر، حافظه کاری توانایی استدلالِ بلافاصله است و بخش بزرگی از آنچه را که باعث می‌شود مغز انسان این‌قدر قدرت‌مند باشد، تشکیل می‌دهد. با این‌حال پژوهش‌ها نشان داده است که شرایط دائما در حال تغییر، نگرانی و اضطراب می‌تواند تأثیر چشم‌گیری بر توانایی تمرکز شما داشته باشد.
لاین می‌گوید: «مدت‌ها قبل از کرونا، ما پژوهش آنلاینی را با گروه بزرگی از بزرگ‌سالان امریکایی انجام دادیم. آن‌ها به پرسش‌نامه‌های ما که هدف آن ارزیابی شرکت‌کنندگان بود، پاسخ دادند. ما شاهد یک رابطه بین اضطراب و حافظه کاری بودیم. هرچه اضطراب بیش‌تر باشد، عملکرد حافظه کاری بدتر می‌شود.» وقتی شما دچار تجربه اضطراب حاد باشید ــ مثلا شخص خطرناکی در تاریکی کوچه از پشت سر شما در حال آمدن باشد ــ ممکن است بعدا در به یادآوری چهره‌ی آن شخص دچار مشکل شوید، چون حافظه‌ی شما در آن‌زمان درست کار نمی‌کرده. بودن در وضعیت استرس‌زا می‌تواند عملکرد حافظه کاری را مختل کند، طوری که انجام ساده‌ترین کارها برای‌تان نسبت به گذشته دشوارتر می‌شود.
لاین می‌گوید: «ما داریم از اضطراب و استرسی صحبت می‌کنیم که حاد نیست، [منظورش دنیاگیری کووید19 است] اما مربوط به آینده‌ای کاملا نامعلوم است. ما نمی‌دانیم این وضعیت تا چه زمان ادامه دارد؟ تا تابستان؟ تا خزان؟ تا چه وقت؟ هیچ‌کس نمی‌داند. خود این وضعیت ما را به سمت اضطراب مزمن‌تر سوق می‌دهد.»
لاین می‌گوید که او و تیمش از 200 نفر در بریتانیا و امریکای شمالی پرسیده‌اند که آیا آن‌ها دچار اضطرابی شده‌اند که مشخصا به دنیاگیری کووید19 ربط داشته باشد یا خیر.
لاین می‌گوید: «ما پرسشی درباره‌ی اضطراب ناشی از دنیاگیری کنونی اضافه کردیم زیرا در آن‌زمان خبر داغ همین مسأله بود. ما از مردم خواستیم که سطح اضطراب خود را در مقیاس صفر تا 10 اندازه‌گیری و گزارش دهند، طوری که 10 بیان‌گر “نگرانی مداومی باشد که فعالیت‌های روزمره آنان را مختل کرده است.” میانگین پاسخ‌هایی که ما دریافت کردیم حدود 5.6 بود که از نظر من بسیار بالا است.»
علاوه براین، لاین می‌گوید که این ارقام نشان‌دهنده ارتباط مستقیم بین اضطراب ناشی از کرونا و کاهش عملکرد حافظه کاری است، هرچند ممکن است اضطراب، چه مرتبط با کرونا چه غیر از آن، از طریق چندین میکانیسم مختلف دیگر عملکرد شناختی مغز ما را مختل کند. او می‌گوید: «این نظریه وجود دارد که استرس به نوعی ظرفیت مغز و حافظه ما را از بین می‌برد. وقتی اضطراب دارید، کله‌ی شما پر از افکار مرتبط با این اضطراب است و مغز شما به نوعی منحرف می‌شود و به چیزهای منفی توجه بیش‌تری می‌کند.»
«الیور رابینسون» از انستیتوت علوم اعصاب شناختی «کالج دانشگاهی لندن» می‌گوید که اضطراب مداوم می‌تواند باعث بی‌خوابی نیز شود و «بی‌خوابی به نوبه‌ی خود تأثیر منفی قابل‌توجهی بر حافظه کاری دارد.» او همچنین توضیح می‌دهد که حتا فرآیندهای شناختی ساده مانند تهیه لیست خرید، در حال حاضر به نیروی مغزی بیش‌تری نیاز دارد: «در شرایط کنونی شما به جای این‌که ساده فکر کنید و به خود بگویید “خب می‌روم فروشگاه برمی‌گردم”، به فکر چیزهایی که نیاز دارید می‌افتید، نگرانید که مبادا فروشگاه بسته نباشد یا مبادا بیرون بروید و شما را کرونا بگیرد. این‌گونه است که مغز شما به جای یک کار، چهار کار را همزمان انجام می‌دهد. همین‌طور که به فکرکردن ادامه می‌دهید، ناگهان متوجه می‌شوید که به‌جای یک کار که آن‌هم رفتن به فروشگاه است، دارید درباره‌ی 10 کار دیگر فکر می‌کنید، درحالی‌که هیچ‌یک از آن‌ها را نمی‌توانید انجام دهید.»
تمرین مغز؟
خبر خوب این است که حافظه کاری خود را می‌توانید تمرین دهید. امروزه بازی‌های مغزی بسیاری وجود دارد اما کارشناسان معتقدند که اکثر این بازی‌ها کاری جز بهترکردن توانایی شما در انجام بازی، انجام نمی‌دهند. رابینسون می‌گوید: «بازی‌های تمرین شناختی باعث نمی‌شود حافظه‌ی من بهتر شود و لیست خرید خود را بهتر به یاد بیاورم. این بازی‌ها مثل این است که شما برای بازی تنیس، دویدن را تمرین کنید.»
با این‌حال، در برخی از تحقیقات نتایج یک تمرین مغزی به نام N-back نویدبخش بوده است. نحوه کار بازی N-back اندکی شبیه به بازی کلاسیکConcentration است که در آن بازیکنان باید کارت‌های مشابه را پیدا کنند. اما در بازی N-back به جای کارت مشابه، فقط یک شی وجود دارد که در اطراف صفحه مشبک حرکت می‌کند و بازیکنان باید موقعیت شی را نظر به تعداد چرخش آن که تا n چرخش ادامه پیدا می‌کند، به یاد داشته باشند.
این‌که بازی‌کردن این بازی تأثیر واقعی روی حافظه کاری دارد یا خیر، در جامعه عصب‌پژوهان مورد مناقشه است اما چند دور بازی‌کردن آن ممکن است به شما کمک کند از حالت تنش بیرون شوید، زیرا این اضطراب است که در وهله‌ی اول مشکل ایجاد کرده است و بنابراین تسکین آن می‌تواند به بهبود تمرکز شما کمک کند.
رابینسون می‌گوید که برای درمان اضطراب، ما معمولا «افراد را نشان می‌دهیم که اوضاع آن‌طور که آن‌ها فکر می‌کنند، بد نیست. ما چیزهایی را که باعث می‌شود آدم‌ها این‌طور فکر کنند، محدود می‌کنیم.»
به عبارت دیگر، شما برای بهبود عملکرد حافظه کاری خود باید از اخبار و شبکه‌های اجتماعی ــ که باعث می‌شود شما به چیزهای نگران‌کننده فکر کنید ــ فاصله بگیرید. اما مؤثرترین کار شاید این باشد که خودتان را متقاعد کنید که اشکالی ندارد که مشکل دارید.
رابینسون می‌گوید: «پذیرفتن این‌که اشکالی ندارد که وضعیت اشکال داشته باشد، باعث می‌شود کمتر احساس مشکل کنید. ولی چسبیدن به این‌که چرا وضعیت “اوکی” نیست، دردی را دوا نمی‌کند. شاید کار شما این‌روزها خیلی پربازده نباشد، اما این‌که نمی‌توانید با ظرفیت 100 درصدی خود کار کنید، مشکلی ندارد؛ ما هنوز درگیر یک همه‌گیری هستیم.»