جان کالابرس، استاد دانشگاه امریکن
ترجمه: سمیع‌الله مهدی، رییس رادیو آزادی در افغانستان
بخش دوم و پایانی
در آستانه‌ی برگزاری دومین «مجمع کمربند و راه» در اپریل 2019 در بیجینگ، به‌عنوان نشانی از ادامه‌ی حیات کمربند و راه، کار ساختمان خط آهن سریع‌السیر ساحل شرقی پس از مذاکره‌ی دوباره مالیزیا، با کاهش دو-سوم مصرف ادامه داشت. در جریان این مجمع، رییس‌جمهور شی جین‌پنگ اشاره کرد که حکومتش نظارت بیش‌تر از پروژه‌ها خواهد داشت و از «کیفیت بالای توسعه» حمایت خواهد کرد. سپس، تنظیم‌کننده‌های مالی چین شروع به کاهش اعتبار وامها کردند. شرکت‌های چینایی به‌گونه‌ی روزافزون علاقه‌مندی بیش‌تر برای آوردن متخصصان خارجی برای دریافت مشوره و بهبود مدیریت تخصصی و پایداری درازمدت پروژه‌های خود نشان دادند. در همین حال، بیجینگ، با تأکید بر گسترش بیش‌تر به‌سوی غرب، تلاش‌هایش برای یافتن شرکای تازه برای کمربند و راه را افزایش داد. با حمایت ایتالیا و سویس از کمربند و راه در سال 2020 و پیمان‌های تازه، برخی‌ها به این باور شدند که کمربند و راه به دورهی پرهیاهویش برگشته است.
با این‌حال، حتا هنگامی که چین تلاش کرده پار‌گی‌ها را به‌هم دوزد و با کمربند و راه به پیش برود، با بادهای مخالف روبه‌رو بوده است. نخست، تلاش‌های چین گرفتار رقابت‌های پُرتلاطم این کشور با امریکا شده است. مقام‌های ارشد اداره‌ی ترمپ به ندرت نگاه تحقیر‌آمیز خود نسبت به کمربند و راه را پنهان کرده‌اند. آنها پیوسته کشورهایی را که می‌خواهند به این پروژه بپیوندند نصیحت کرده‌اند که متوجه خطرهای ناشی از آن باشند. اداره‌ی ترمپ با استفاده از حمایت هردو حزب در کنگره، شرکت مالی بین‌المللی توسعه (IDFC) را ساخت و همراه با استرالیا و جاپان «شبکه‌ی نقطه آبی» (BDN) را به راه انداخت. هردو نهاد به هدف تشویق سرمایه‌گذاری سکتور خصوصی در بازارهایی که ابتکار کمربند و راه آنها را هدف قرار داده است، به راه افتاده‌اند تا جلو نفوذ رو به افزایش چین را بگیرند.
دوم، بیجینگ ناگزیر است با محدودیت‌های خودش نیز مجادله کند. برای تمویل پروژه‌های کمربند و راه دست‌کم سالانه به 1.9 تریلیون دالر نیاز است. اما چین آن پول نقد را که در گذشته داشت، حالا دیگر در اختیار ندارد. بانک آسیایی سرمایه‌گذاری زیربنا (AIIB) و بانک توسعه جدید (NDB)، که در گذشته به‌عنوان بانک توسعه بریکس شناخته می‌شد، حدود 200 میلیارد دالر دارند که در برگیرنده‌ی تنها یک بخش کوچک از منابع مورد نیاز کمربند و راه در سطح کنونی است. در همین حال، گذار خود چین از بزرگ‌ترین چهارراه تولیدی به اقتصاد خدمات محور و مصرفی سهل و آسان نبوده است. بیجینگ تصمیم گرفت اصلاحات لازم و دشوار را به تعویق بیندازد، اما اصلاحات تدریجی نیز کارا نبوده است. بنابرآن، تعجب‌آور نیست که هزینه‌های کمربند و راه، به‌ویژه برای شرکت‌های دولتی، کاهش یافته است. سرمایه‌گذاری‌های برون‌مرزی چین در سال 2019 نیز نسبت به سال پیش‌تر 8.2 درصد کاهش یافته است. قراردادهای ساختمانی چین در سراسر جهان با عین موضوع روبرویند.
سوم، بیماری فراگیر کووید19 اقتصاد جهانی را شدیدا صدمه زده است و به همین صورت، بر کمربند و راه نیز تأثیر منفی گذاشته است. پروژه‌های کمربند و راه در کشورهای مختلف یا به تعویق افتاده و یا هم متوقف شده است. سوءمدیریت بیماری کووید19 از جانب چین، وجهه‌ی این کشور را لکه‌دار کرده و تلاش‌هایش برای پذیرفته‌شدن همچون شریک قابل اعتماد را به خطر انداخته است. در کنار آن، با خطر مواجه‌شدن زنجیره‌های جهانی عرضه از سوی ویروس کرونا، این تمایل در میان شرکت‌های خارجی به‌وجود آمده است که کارخانه‌های خود را از چین بیرون کنند. گزارش‌های وجود دارد که با گسترش ویروس کرونا، غول‌های امریکایی چون گوگل، مایکروسافت، و اپل برنامه‌های‌شان برای جابه‌جایی تولید از چین به جنوب‌شرق آسیا را تُندتر کرده‌اند. در همین‌حال، جاپان بسته‌ی دو میلیارد دالری محرک اقتصادی را برای کمک به انتقال تولید شرکت‌ها به بیرون از چین اختصاص داده است. اما این جابجایی‌ها برای تغییر زنجیره‌های جهانی عرضه به‌منظور کاهش وابستگی به چین، بعید است بیجینگ و شرکایش را که امید زیاد برای موفقیت کمربند و راه دارند، متأثر نکند.
راه دریایی ابریشم در خاور میانه: شنا در جهت آب
خاورمیانه در چهارراه اروپا، افریقا و آسیا واقع شده که کمربند و راه به دنبال وصل آنها به همدیگر است. خاورمیانه همچنان در مرکز «راه‌های نفت» قرار دارد که نیاز رو به افزایش چین برای انرژی را تغذیه می‌کند. بر این اساس، کشورهای خاور میانه به‌عنوان بازارهای مورد هدف پیمان‌کاران چینایی در حال رشد اند و دهلیز بالقوه برای کمربند و راه برای رسیدن به بازارهای اروپا و افریقا دانسته میشوند.
از دو شاخه‌ی کمربند و راه –کمربند اقتصادی راه ابریشم (SRB) و راه دریایی ابریشم (MSR)- مسیر دومی بیش از نیم تجارت جهانی میان چین/شرق آسیا و اروپا را در بر می‌گیرد. این مسیر از بزرگ‌ترین بندرهای کانتینری جهان مانند شانگهای، سنگاپور، شینزن، نینگبو-ژوشان، بوسان و هنگ‌کنگ، استفاده می‌کند. حوزه‌ی خلیج مشخصا در موقعیت خوبی برای استفاده از راه ابریشم دریایی قرار دارد؛ چنان‌که عملا خود را به‌عنوان مرکز مهم تقاطع جهانی لوجستیک، مسافرت و مالیات مطرح کرده است.
با این‌حال، در مورد اولویت که بیجینگ به منطقه‌ی «مینا» (خاور میانه و شمال افریقا MENA) در کل و حوزه‌ی خلیج به‌گونه‌ی مشخص، در توسعه‌ی کمربند و راه می‌دهد، نباید غلو کرد. یکی از دلایل آن این است که تفکیک میان فعالیت‌های مرتبط به کمربند و راه و تجارت که چین از گذشته در این منطقه داشته است، دشوار به‌نظر می‌رسد. به‌ویژه این‌که برخی از پروژه‌های زیربنایی پیش‌تر از آغاز رسمی ابتکار کمربند و راه شروع به کار کرده بودند. دلیل دیگر این که ادعای افزایش «چشم‌گیر» در مبادلات اقتصادی چین-خاورمیانه باید با این واقعیت سنجیده شود که سرمایه‌گذاری‌های چین بیش‌تر متمرکز روی همسایه‌های نزدیکش است و بسیاری از پروژه‌های که پیمان‌کاران چینایی در آنها دخیل‌اند در بازارهای آسیای مانند اندونیزیا، پاکستان و لاووس قرار دارند. باید خاطرنشان کرد که سکتور انرژی سنگ‌بنای روابط چین با کشورهای حوزه‌ی مینا را می‌سازد و 56 درصد سرمایه‌گذاری‌های بیجینگ را از سال 2013 تا 2019 که حدود 75.3 میلیارد دالر بوده در بر می‌گیرد. و در نهایت، نشانه‌های اندک از این‌که گویا افزایش مناسبات کشورهای حوزه‌ی مینا با چین، به‌شمول مشارکت‌شان در ابتکار کمربند و راه، سبب خدشه‌دارشدن مناسبات تجاری و استراتژیک آنها با غرب شود، در دسترس است.
با این وجود، نمی‌توان آرزوی در حال افزایش چین برای شامل‌کردن خاورمیانه در راه دریایی ابریشم را انکار کرد؛ چنانچه از تلاش‌ها برای ساختن پارک‌های صنعتی-بندری مشترک که چین را به خلیج، بحیره عرب، بحیره احمر، و حوزه‌ی مدیترانه وصل می‌کند، چنین به‌نظر می‌رسد. چین شرکای آماده در میان کشورهای خلیج یافته است که ساختمان تسهیلات لوجستیکی را با برنامه‌های ملی خود هماهنگ کرده‌اند. عمان، عربستان سعودی، و امارات متحد عربی از شرکای نخسیتن و فعال کمربند و راه بوده‌اند که با ساختن زنجیر پارک‌های صنعتی-بندری در پی به هم وصل‌کردن بازارهای منطقه‌ی مینا اند. به همین دلیل، جای تعجب نیست که از پنج هدف بزرگ سرمایه‌گذاری چین در منطقه، سه هدف آن عربستان سعودی، امارات متحد عربی و مصر است، درحالی‌که دو هدف دیگر، عراق و الجزایر، دارای بازارهای داخلی بزرگ، منابع هایدروکابن، و دسترسی مستقیم به بحر اند.
نکته‌ی قابل توجه این است که کمربند و راه با وجود مشکلات و ادامه‌ی منازعه و رقابت‌های که منطقه را تقسیم کرده است، توانسته پیشرفت داشته باشد. امارات متحده در این زمینه پیشروتر از دیگران است. بندر خلیفه، ترمینال ابوظبی، که تشبث مشترک میان بندر انتقالات کوسکو و بندر ابوظبی است، از یک سال به این سو فعال بوده است. پارک لوجستیکی کیزاد (KIZAD) نزدیک به اکمال است و تا کنون بیش از 20 شرکت چینایی را جذب کرده است. فاز نخست پروژه‌ی بندر ابوظبی که به‌عنوان بخشی از قرارداد با شرکت همکاری‌های سرمایه‌گذاری خارجی ولایت جیانگسوی چین، قرار است برای پنج‌هزار کارگر و کارمند عملیاتی محل بودوباش فراهم کند، در حال آماده‌شدن است.
این پیشرفت، تا حدی ناشی از برنامه‌های گسترده‌ی تجاری و استراتژیک کشورهای حوزه‌ی خلیج است، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات متحده که هردو گویا راه ابریشم دریایی را وسیله‌ای برای حفظ جای‌پا و افزایش نفوذ خود در شرق افریقا می‌دانند. این نکته که پیشرفت کمربند و راه در این حوزه با مشکلات که این پروژه در منطقه‌های دیگر روبه‌رو بوده، مواجه نشده است، به همان اندازه قابل توجه است. هیچ کدام از کشورهای شریک کمربند و راه که به‌شکل بالقوه با خطر افسردگی بدهکاری مواجه‌اند، از حوزه‌ی مینا (خاور میانه و شمال افریقا) نیستند. تاکنون هیچ گزارشی انفجار خشم مردم در برابر فساد نخبگان یا تأثیرات منفی زیست‌محیطی پروژه‌های تمویل‌شده از سوی چین که در دیگر مناطق احساسات ضد چینایی را تحریک کرده است، در این حوزه در دسترس نیست. به همین گونه، مردم در کشورهای خلیج از اشباع بازارها از سوی کارگران چینایی شکایت گسترده نداشته‌اند؛ احتمالا به این دلیل که آنها از مدت‌ها به این‌سو میزبان کارگران خارجی بوده‌اند. در واقع، مردم شرق میانه، به استثنای ترکیه، نسبت به چین خوشبین‌اند. در سطح حکومتی، مدل سرمایه‌درای دولتی چین «پیمان بالفعل حکومت ثروتمندان» در میان خانواده‌های حاکم خلیج و نخبگان تجاری سزاوار همدیگر به‌نظر می‌رسد و تعهدشان برای استفاده از راه دریایی ابریشم برای منافع خودشان، پایدار خواهد بود.
بیماری واگیر کووید19 تاکنون هم فرصتی برای چین و شریک‌هایش در حوزه‌ی مینا برای نشان دادن همبستگی بوده و هم آزمایش برای مقاومت روابط‌‌شان. پیش از این، مقام‌های سعودی، اماراتی و قطری در مورد سلامتی شهروندان چین اظهار نگرانی کرده و از اعتماد خود بر بیجینگ برای مبارزه با این ویروس سخن گفته‌اند. آنها، با فرستادن مواد و تجهیزات طبی بیجینگ را در این مبارزه کمک کرده‌اند. با شیوع ویروس در خاور میانه، چین با فرستادن کارگوهای تجهیزات طبی به سراسر این منطقه، خواست آن حسن نیت را جبران کند.
درحالی‌که کووید19 بازارهای در حال ظهور را درنوردیده است، رکود بازارها و انقباض‌های آنی در فعالیت‌های اقتصادی متصور است، شدت و طول دوران آن وابسته به این است که این بیماری واگیر در چه مدت زمانی نابود می‌شود تا تلاش‌های تلافی‌جویانه برای احیای اعتماد مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذاران احیا شود. در گزارش اخیر چشم‌انداز اقتصاد جهانی 2020، صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده که امسال اقتصاد تمامی کشورهای حوزه‌ی مینا (خاورمیانه و شمال افریقا)، به استثنای مصر، کوچک خواهد شد. اقتصادهای بلندپرواز دولت‌های خلیج، با وجود به کارانداختن مشوق‌های قوی، چندین دورهی U شکل را برای احیای خود طی خواهند کرد. به‌ویژه اگر پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی در مورد کاهش تقاضا برای نفت، درست از آب درآید.
در 15 اگست، چین به دیگر کشورهای جی20 پیوست که خواهان قطع پرداخت‌های خدمات قرضه تا پایان سال برای کشورها کم‌تر توسعه‌یافته‌ی جهان بودند. اما بر بنیاد الزام‌های اقتصاد جهانی، چین احتمالا با فشارها برای بازنگری وامها همزمان از سوی شمار قابل توجه کشورهای شریک کمربند و راه که اقتصادشان با مشکل شدید روبه‌رو است، قرار بگیرد. برعلاوه، این شرایط احتمالا علاقه‌ی چین برای وام‌دهی برون‌مرزی، به‌ویژه به کشورهای فقیر را کاهش خواهد داد. این وضع، در منطقه مینا، می‌تواند به این معنا باشد که بیجینگ دیگر روی «دیدگاه» داخلی یا پروژه‌های راه دریایی ابریشم ولخرجی نخواهد کرد. چین، پیش از بحران ویروس کرونا، عجله‌ای برای شامل‌کردن لبنان و سوریه در راه دریایی ابریشم نداشت و احتمالا در حال حاضر این علاقه حتا کم‌تر از گذشته باشد.
این‌که آیا واقعا تمام وعده‌های موجود تطبیق خواهند شد، هنوز معلوم نیست. روشن نیست که مثلا آیا پیشرفت در زمینه‌ی حضور شرکت‌های چینایی در زون صنعتی آزاد «KIZAD» امارات متحد عربی که پیش از شیوع کووید19 به‌دست آمده بود، پایدار خواهد بود یا خیر. همچنان معلوم نیست که فاز دوم شهرک صنعتی عمان-چین چه زمانی آغاز خواهد شد. در واقع، چشم‌انداز بازدهی این پروژه‌های اتصال منطقه‌ای چین و شرکایش در خاور میانه، بیش‌تر وابسته به این است که دولت‌های خلیج چگونه با این فشار مالی شدید ناشی از کاهش بهای نفت و عواقب کووید19 گلاویز میشوند. همچنان، چه زمانی بازارهای مورد هدف در اروپا و افریقا بهبود می‌یابند. در همین حال، چین می‌تواند از این‌که زودتر از بحران کووید19 بیرون شده است سود ببرد و در تولید دیجیتال و زیرساخت‌های صحی، نسبت به دیگران اصل حفظ متقدم را به‌کار برد.
نتیجه
در حال شیوع فراگیر کرونا و تهدید رکود اقتصادی جهان، چین انتخاب‌های اندک خواهد داشت، مگر این‌که بلندپروازی‌های خود در مورد کمربند و راه را دوباره بررسی کند. احتمالا این ارزیابی‌ها، در کوتاه‌مدت منجر به برخورد گزینشی بیش‌تر و محدودسازی سرمایه‌گذاری‌های خارجی در مقیاس بلند پروژه‌های کمربند و راه خواهد شد. اما، حفظ اعتبارش در خاور میانه ایجاب می‌کند که چین خود را در آن‌جا به‌عنوان یک شریک قابل اعتماد مطرح کند. درحالی‌که چین و شرکای منطقه‌ا‌ی‌اش شاید ناگزیر شوند در توقعات و اهداف خود تجدید نظر کنند، اما آنها سرمایه‌ی هنگفتی اقتصادی و سیاسی روی راه دریایی ابریشم گذاشته‌اند و صرف نظر کردن از آن برای‌شان ممکن نخواهد بود.
+++
چین، همسایه‌ی ما و یکی از دو قدرت بزرگ جهان، در حال گسترش نفوذ اقتصادی، سیاسی و امنیتی خود در حوزه‌های آسیای میانه و جنوب آسیا است. این کشور با راه‌اندازی پروژه‌ی بلندمدت کمربند و راه «BRI» و احیای راه باستانی ابریشم، هوای تسلط بر شاهراه‌های اقتصادی ایروشیا، شرق میانه، افریقا، حوزه‌ی دریای جنوب چین و حتا امریکای جنوبی را در سر دارد. افغانستان، از لحاظ حغرافیایی در میان شاهراه زمینی «کمربند» و بزرگ‌راه بحری «راه» افتاده است. با خروج زودرس نیروهای امریکایی و هم‌پیمانان غربی‌اش از افغانستان، نقش کشورهای منطقه، به‌ویژه چین، احتمالا تعیین‌کننده‌تر از هر زمانی دیگر می‌شود؛ اما شناخت حلقات دیپلماتیک، دانشگاهی، رسانه‌ها و افکار عامه‌ی افغانستان از این «ابرهمسایه» چیست؟ تا چه حد سیاست خارجی آن کشور پیرامون آسیای میانه و جنوب آسیا برای ما قابل فهم است؟
با ترجمه و نشر مقاله‌های اکادمیک که بیش‌تر در حوزه‌های دانشگاهی و یا مراکز معتبر پژوهشی تولید شده، تلاش داریم روزنه‌‌ای برای مخاطبان در شناخت چین و برنامه‌های آن کشور برای منطقه و کشورما بگشاییم. ارزش علمی، تازگی، بی‌طرفی و عمق تحلیل مقاله‌ها، معیارهای انتخاب ماست. آقای سمیع مهدی، خبرنگار و استاد دانشگاه کابل، پذیرفته است که هفته‌ی یک مقاله برای نشر در این بخش به اطلاعات روز بفرستد. البته این کار پاک از اشتباه و کوتاهی نخواهد بود و در این مسیر نیاز به نقد و رهنمایی کسانی که این ستون را دنبال می‌کنند داریم.