عبدالله رسولی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصادی
ویروس کرونا علاوه بر تهدید اقتصادی که برای جهان ایجاد کرده، می‌تواند فرصتی خوبی هم باشد. به‌دنبال این اتفاق کشورهای که سریع‌تر بتوانند وضعیت اقتصادی خود را بهبود ببخشند برنده‌اند. مثلا چین از کشورهایی بود که توانست زودتر از دیگر کشورها ویروس کرونا را مهار کند و در حال حاضراز بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان لوازم بهداشتی و ضدعفونی‌کننده است.
در افغانستان نیز، گسترش کرونا علاوه بر تهدیدهای اقتصادی، فرصت‌های اقتصادی بی‌شماری ایجاد کرده است که مهم‌ترین فرصت اقتصادی کشور خودکفایی در تولید غلات (گندم و برنج) است. در این نوشته اهمیت و راهکارهای خودکفایی اقتصادی کشور در تولید برنج و گندم به‌صورت خلاصه بررسی شده است.
اهمیت خودکفایی در برنج و گندم
گندم و برنج مهم‌ترین محصول زراعتی جهان است و جزء غذای اصلی مردم افغانستان به‌شمار می‌رود. براساس آمار رسمی، نیازمندی کشور به تولید گندم سالانه به 6.4 میلیون تُن گندم است که پنج میلیون تُن این رقم یعنی حدودا 78 درصد از داخل کشور تولید می‌شود. همچنان، ضرورت کشور به تولید برنج سالانه حدود 588 هزار تُن است که در سال گذشته 388 هزار تُن آن یعنی در حدود 66 درصد در داخل کشور تولید شده است. از اعداد و ارقام تولید برنج و گندم می‌توان چنین استنباط کرد که کشور به مرز تولید و خودکفایی گندم و برنج نزدیک است. در شرایط کنونی حداقل شش دلیل برای خودکفایی این دو محصول زراعتی وجود دارد:
نخست از همه، با گسترش ویروس کرونا تقاضا به مواد اولیه افزایش یافته است. براساس اصول زراعت تجارتی، دهقان‌های کشور باید محصولاتی را تولید کند که بازار تقاضا داشته باشد؛ بنابراین زراعت‌پیشه‌ها باید تولید گندم و برنج را در اولویت قرار دهند. دوم، از آن‌جایی که خودکفایی و امنیت غذایی اساس توسعه اقتصادی کشورها را تشکیل می‌دهد، پس نیاز است حکومت برای خودکفایی و امنیت غذایی مردم در تولید گندم و برنج که از جمله کالاهای استراتژیک محسوب می‌شود، توجه جدی کند. زیرا با افزایش تولید گندم و برنج از یک‌سو امنیت غذایی شهروندان در سال‌های متمادی تضمین می‌شود و از جانبی، وابستگی اقتصادی کشور به کشورهای خارجی به‌ویژه پاکستان کاهش می‌یابد. سوم، براساس استراتژی تعویض واردات در زمینه توسعه اقتصادی، کشورهای در حال توسعه برای رسیدن به توسعه اقتصادی باید از تولید کالاهایی آغاز کند که عوامل تولید آن در داخل کشور فراهم باشد. از این‌رو، اکثریت مردم افغانستان به زراعت به‌ویژه در تولید گندم و برنج مشغول‌اند. و براساس آمار رسمی حدود هشت میلیون هکتار زمین در کشور قابل کشت است که 3.2 میلیون هکتارآن به کشت گندم و 12 هزار و 800 هکتار آن به کشت برنج اختصاص یافته است. با تحلیل این آمار و ارقام چنین استنباط می‌شود که عوامل تولید زمین و نیروی کار کاملا برای کشت گندم و برنج آماده و مساعد است. چهارم، وضعیت اقلیمی و قیمت مواد سوختی از دیگر فاکتورهای تأثیرگذار در زمینه تولید گندم و برنج است. در سال روان، از یک‌سو باران‌های متواتر روزنه‌ی خوبی برای تولید این دو محصول مهم زراعتی را فراهم کرده است و از جانبی دیگر، تنوع اقلیمی کشور به‌دلیل ترکیب از آب و هوایی آفتابی و بارانی که به‌عنوان مزیت طبیعی کشور محسوب می‌شود، بدون تردید در رشد و نموی گندم و برنج موثر است. پنجم، مواد سوختی به‌ویژه تیل به‌دلیل بیماری کرونا و رکود فعالیت‌های اقتصادی به‌شدت کاهش یافته است که این عامل نیز در جهت گرایش دهقان‌های کشور به تولید گندم و برنج حایز اهمیت است. برعکس، در صورتی که قیمت نفت در بازار افزایش یابد در این صورت دسترسی دهقان‌ها به ماشین‌آلات زراعتی کم‌تر می‌شود. ششم، نرخ رشد نفوس یکی دیگر از عامل تأثیرگذار در تقاضا به مواد غذایی است. با توجه به نرخ 2.8 درصد نفوس در کشور، می‌توان چنین استنباط کرد که تقاضا به مواد غذایی در کشور با گذشت هر روز در حال افزایش است و این عامل نیز به اهمیت تولید و خودکفایی گندم و برنج در کشور می‌افزاید.
نقش حکومت
حکومت در حمایت از زارعین برای دستیابی به خودکفایی می‌تواند نقش جدی و حیاتی داشته باشد. توزیع تخم‌های اصلاح‌شده، تقویت ذخایر استراتژیک کشور، سیاست تعیین قیمت حداقل گندم، معافیت ماشین‌آلات زراعتی از حقوق گمرکی، اعطای قرضه‌های کوچک روستایی با تکتانه پایین و آموزش دهقان‌ها از جمله راهکارهای عملی است که به دولت برمی‌گردد.
1. توزیع تخم‌های اصلاح‌شده
وزارت زراعت کشور از طریق توزیع تخم‌های اصلاح‌شده می‌تواند نقش کلیدی در تولید بیش‌تر گندم و برنج ایفا کند. از یک‌سو، تخم‌های اصلاح‌شده باید قابلیت مقاومت در برابر آفات و امراض و از جانب دیگر قابلیت مقاومت در برابر کم‌آبی را داشته باشد.
2. خریداری‌های دولتی
خریداری غلات برای تقویت ذخایر استراتژیک و نیز مصارف اعاشه نیروی‌های امنیتی دو ابزاری مهم است که دولت می‌تواند روی تقاضای داخلی تأثیرگذار باشد. از آن‌جایی که در پی شیوع ویروس کرونا ذخایر استراتژیک گندم کشور کاهش یافته است، لذا دولت از یک‌طرف از طریق خریداری گندم و برنج ذخایر استراتژیک را تقویت بخشد و از جانب دیگر باعث می‌شود تا دهقان‌ها به کشت گندم و برنج تشویق شوند.
3. تعیین قیمت حداقل غلات
تعیین قیمت حداقل برای گندم و برنج از سوی دولت برای چند سال متمادی یک ابزار مهم به هدف تشویق به تولیدات بیش‌تر و خودکفایی کشور است. سیاست تعیین حداقل قیمت باعث می‌شود تا دهقان‌ها به‌صورت نسبی درآمد ثابت پیدا کرده و بیش‌تر این دو محصول را کشت کنند.
4. معافیت ماشین‌آلات زراعتی از حقوق گمرکی
حکومت واردات ماشین‌آلات زراعتی که به هدف تولید غله‌جات به‌کار می‌رود، از حقوق گمرکی معاف کند. معافیت ماشین‌آلات زراعتی از حقوق گمرکی باعث کاهش قیمت ماشین‌آلات شده و دسترسی دهقان‌ها به آن را بیش‌تر می‌کند.
5. اعطای قرضه‌های کوچک روستایی با تکتانه پایین
وزارت زراعت از طریق اعطای قرضه‌های کوچک زراعتی به روستانشینان که اکثریت آنان در سکتور زراعت مصروف کارند، می‌تواند دسترسی آنان را به منابع مالی بیش‌تر کند. دسترسی دهقان‌ها به منابع مالی باعث می‌شود تا آنان تخم‌های اصلاح‌شده و تجهیزات زراعتی بیش‌تری خریداری کرده و حاشیه مفاد زارعین بیش‌تر شود.
6. آموزش دهقان‌ها
برگزاری سیمینارهای آموزشی برای دهقان‌ها از سوی وزرات زراعت در افزایش تولید و خودکفایی به غلات موثر پنداشته می‌شود. برگزاری سیمینارهای آموزشی باعث می‌شود تا دهقان‌ها بیش‌تر به موضوعات تناوب زراعتی، تنوع زراعتی و مزیت نسبی آشنا شوند.
به‌طور خلاصه، امنیت غذایی و کاهش وابستگی کشور به خارج مهم‌ترین فرصت اقتصادی ناشی از شیوع کرونا است که بیش‌تر از تهدید این ویروس محسوب می‌شود؛ بنابراین، حکومت باید چالش ویروس کرونا را به‌عنوان فرصت نگریسته و در راستای خودکفایی غلات در کشور گام بردارد.