روند صلح کامبوج که با میانجی‌گری سازمان ملل در سال ۱۹۹۱ به امضای توافق‌نامه‌ی صلح پاریس منجر شد، به‌طور موثر به ۱۴ سال درگیری مسلحانه بین کامبوج و ویتنام پایان داد و زمینه را برای تعیین سرنوشت مردم از طریق اولین انتخابات در سال ۱۹۹۳ فراهم کرد.
در دسامبر ۲۰۱۶ انستیتوت صلح ایالات متحده به‌مناسبت بیست و پنجمین سالگرد توافقنامه صلح پاریس میزبان کنفرانسی برای بررسی اجرای توافقنامه صلح پاریس و چگونگی تصمیم‌های اتخاذشده در افزایش ناآرامی‌ها در آن کشور بود که بازیگران اصلی توافقنامه صلح پاریس و همچنین جامعه حقوق بشر کامبوج در این کنفرانس حضور داشتند.
جنگ در ویتنام در اپریل ۱۹۷۵ پایان یافت اما در کامبوج انقلابی‌های «خمرهای سرخ» زمام امور را به‌دست گرفتند و تا جنوری ۱۹۷۹ حکومت کردند. در آن زمان بیش از ۱.۷ میلیون نفر بر اثر گرسنگی، کار زیاد، عدم مراقبت‌های بهداشتی جان دادند. در دسامبر ۱۹۷۸ ارتش ویتنام با یک گروه از خمرهای سرخ کامبوج سابق که در طول جنگ ویتنام به ویتنام رفته بودند، وارد کامبوج شد. جنگ داخلی کامبوج در امتداد مرز تایلند و کامبوج بین چهار جناح آغاز شد.
در این جنگ، جمهوری خلق کامبوج تحت حمایت ویتنام به رهبری نخست‌وزیر هون‌سن در برابر خمرهای سرخ و مقاومت غیرکمونیستی به رهبری سیهانوک، پادشاه سابق کامبوج و جمهوری‌خواهان به رهبری سن‌سان آغاز شد. با طولانی شدن درگیری، هر یک از طرف‌ها توسط بازیگران خارجی که درگیر اختلافات جنگ سرد بودند، پشتیبانی می‌شدند.
توافقنامه ۱۹۹۱ صلح پاریس در یک زمان خاص تلاقی ژئوپلیتیک منعقد شد: جنگ سرد پایان یافته بود؛ قدرت‌های بزرگ بین‌المللی، قدرت‌های منطقه‌ای و احزاب کامبوج همه به بن‌بست رسیده بودند و همه مایل به پایان‌یافتن درگیری بودند؛ جاپان به‌دنبال کرسی در شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین نقش فزاینده‌ای در منطقه بود؛ اتحاد جماهیر شوروی در حال فروپاشی بود و نیروهای مسلح و نمایندگان آن کامبوج را ترک می‌کردند. وظیفه پیچیده مذاکره‌کننده اصلی امریكا زیر نظر ریچارد سالومان، معاون وزیر امور آسیا و شرق آسیا، ترغیب پنج عضو دایمی شورای امنیت سازمان ملل متحد برای حمایت از توافق صلح سازمان ملل و مشتریان كامبوجی آن‌ها بود.
بازیگران مهم دیگر مانند کلود مارتین فرانسوی، علی آلیتاس اندونزیایی و گرت ایوانز استرالیایی نیز نقش‌های مهمی داشتند. سفیر مارک استورلا، عضو سابق هیأت نمایندگی ایالات متحده در توافقنامه صلح پاریس و بعدها معاون رییس مأموریت در کامبوج در کنفرانس انستیتیوت صلح ایالات متحده یادآور شد که هر یک از اعضای دایمی شورای امنیت سازمان ملل متحد از یکی از چهار جناح کامبوج حمایت کرده و مشتریان خود را برای توافق دعوت می‌کردند.
اجرای توافقنامه صلح پاریس
توافقنامه صلح پاریس پس از امضا، اولین مأموریت بزرگ صلح‌آمیز سازمان ملل متحد را برای دوران پس از جنگ سرد ایجاد کرد. مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج (UNTAC) که شامل تقریبا ۱۶ هزار پرسونل نظامی و پنج‌هزار غیرنظامی بود، مسئولیت کلی تأمین صلح و ارتقای حقوق بشر را بر عهده داشت. برعلاوه، این مرجع قرار بود تا زمان تصویب قانون اساسی جدید و برگزاری انتخابات ملی وظایف رسمی حاکمیت موقت را بر عهده بگیرد. مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج به‌دلیل موفقیت در بازگرداندن ۳۶۰ هزار پناهنده و برگزاری انتخابات آزاد و عادلانه که نزدیک به ۹۰ درصد مردم رأی دادند، بسیار مورد ستایش قرار گرفت.
حزب سلطنتی کامبوج که به‌عنوان جنبشی مقاومت در برابر دولت حاکم آغاز به کار کرد، با کسب ۴۸ درصد آرا برنده‌ی اکثریت شد. اما حزب خلق کامبوج تهدید کرد که در صورت عدم تقسیم مساویانه قدرت و دولت، از روند جدا شده و به جنگ داخلی باز خواهد گشت. در همین حال، جامعه بین‌الملل از تشکیل دولت ائتلافی با سیستم نخست‌وزیری به رهبری هون‌سن و پرنس نورودوم راناریده حمایت کرد. بدین ترتیب، دولت سلطنتی کامبوج ایجاد شد.
اشتراک‌کنندگان کنفرانس انستیتوت صلح برای درک اهمیت توافقنامه صلح پاریس، موضوعات ذیل را به‌عنوان درس‌هایی که باید از این روند آموخت، ارائه می‌کنند:
تطبیق یک توافقنامه چالش‌برانگیز است
آوردن صلح در کامبوج به طرز چشم‌گیری موفقیت‌آمیز بود، اما تطبیق و پی‌گیری توافقنامه چالش‌برانگیزتر بود. مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج در اجرای انتخابات و بازگشت پناهندگان موفقیت زیادی کسب کرد، اما پس از یک حادثه گزارش‌شده که در آن یاسوشی آکاشی، رییس مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج، به‌دلیل مسدودشدن جاده با تیرک چوب بامبو از مناطق خمرهای سرخ دور شد، خمرهای سرخ از روند کار خارج شد و به جنگل بازگشت. مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج همچنین ثابت کرد که قادر به نظارت بر کار دولت مدنی، نظام دادگستری و پولیس نیست. این ضعف در كنترل دولت مانع برقراري توازن مهم قدرت بين دولت سابق و سياستمداران شد.
انتخابات تعارض را خاتمه نمی‌دهد
جامعه بین‌الملل باید از حقوق سیاسی و اقتصادی پس از امضای توافق‌نامه‌های صلح در بلندمدت حمایت کند. انتخابات ۱۹۹۳ موفقیت گسترده‌ای در خصوص حمایت جامعه بین‌الملل از حقوق سیاسی و اقتصادی در کامبوج اعلام شد و در آغاز کار سبب افزایش امیدواری به آینده در میان کامبوجی‌ها شد. اما به‌زودی مشخص شد که انتخابات به تنهایی کافی نیست، برای پایان‌دادن به اختلافات، یک فضای سیاسی بی‌طرف، اصلاحات در سکتور امنیتی و توسعه اقتصادی بسیار مهم است. همه این شاخصه‌ها در کامبوج ناکافی بود و تا کنون هر کدام به‌گونه‌ی جداگانه ریشه‌های اصلی مشکلات حقوق بشری را فراهم می‌کند.
اجرای توافقنامه بدون خلع سلاح ناممکن است
در کامبوج پس از جنگ و امضای توافقنامه صلح، فقدان سربازی به‌عنوان یک مسئولیت، خلع سلاح و ادغام مجدد یک مشکل اساسی در اجرایی شدن توافقنامه صلح پاریس بود. نیروهای سابق جمهوری خلق کامبوج به رهبری نخست‌وزیر هون‌سن هرگز خلع سلاح نشدند و نیروهای مقاومت غیرکمونیستی پشتیبانی نظامی غربی خود را از دست دادند. برعلاوه، وقتی خمرهای سرخ از توافقنامه صلح پاریس خارج شد، درگیری را تا اواخر دهه ۱۹۹۰ ادامه داد.
اهمیت تمرکز بر ایجاد نهادهای قانون‌گذاری
سیستم حقوقی کامبوج توسط خمرهای سرخ و جنگ داخلی نابود شد. پس از امضای توافقنامه صلج پاریس، پشتیبانی سیاسی و فنی گسترده‌ای برای آموزش حقوقی و ایجاد پولیس حرفه‌ای، دادسرا، سیستم دفاعی، دادگاه‌ها و سیستم‌های اصلاحی مورد نیاز بود. جامعه بین‌المللی کمک قابل ملاحظه‌ای به کامبوج ارائه داد اما قوه قضاییه در این کشور هرگز به‌طور کامل مستقل نشد. این امر عمدتا به‌دلیل عدم اراده سیاسی دولت تحت کنترل حزب خلق کامبوج بود. فقدان دادگستری بی‌طرف، سوءاستفاده از قدرت توسط دولت را در بسیاری از زمینه‌ها، به‌ویژه در مورد آزادی بیان، حقوق و آزادی‌های سیاسی و انتخابات آزاد امکان‌پذیر کرده است.
کنگره ایالات متحده می‌توانست به اجرای توافق‌نامه‌های صلح کمک کند. علاقه‌مندی و فشار کنگره، دولت ایالات متحده را متقاعد کرد که اراده سیاسی خود را برای دست‌یابی به توافق صلح دشوار در کامبوج سرمایه‌گذاری کند. تعداد زیادی از سناتورها، نمایندگان و کارمندان کنگره درگیر در جنگ ویتنام و متعهد به رسیدگی به عواقب آن در جنگ کامبوج بودند. حمایت کنگره در تأمین بودجه مأموریت حفظ صلح سازمان ملل متحد که به‌دنبال اجرای توافقنامه صلح پاریس بود و بودجه کمک‌های ایالات متحده که برای بازسازی کشور انجام شد، ضروری بود.
اجرای عدالت انتقالی الزامی‌ست
پس از امضای هر توافقنامه صلح اگر عدالت انتقالی به حاشیه برود، درگیری‌ها ممکن است دوباره اوج بگیرد. به‌‌رغم شواهد آشکار از جنایات خمرهای سرخ، فشار خمرهای سرخ و حامی آن –چین-، مسئولیت کیفری برای جرایم خمرهای سرخ را از توافقنامه صلح پاریس حذف کرد.
رهبران غربی تمایلی به طرح بحث در مورد اتهامات متقابل مربوط به بمب‌گذاری‌های ایالات متحده در کامبوج، در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ نداشتند. این حذف زمینه را برای مصونیت از مجازات جنایات سیاسی و نقض حقوق بشر فراهم کرد. تا سال ۲۰۰۷ دادگاهی از قضات سازمان ملل و کامبوج، محاکمه رهبران سابق خمرهای سرخ را به جرم جنایت علیه بشریت آغاز نکرد.
با این حال، پرونده کامبوج به هنجارهای بین‌المللی فعلی کمک کرد که توافق‌نامه‌های صلح نباید شامل بندهای عفو برای جرایم بزرگ باشد و باید نیازهای عدالت انتقالی را برطرف کند.
«تون‌سارای»، رییس انجمن حقوق بشر و توسعه کامبوج و فعال حقوق بشر گفته بود که اگر تمویل‌کنندگان بر حفظ حقوق بشر تمرکز کرده و بر کاهش سنت مصونیت از مجازات تأکید می‌کردند، تعهدات توافقنامه صلح پاریس و مرجع انتقالی سازمان ملل در کامبوج می‌توانست بهتر عملی شود.
به گفته‌ی آقای سارای در مواجهه با کاهش فضای سیاسی، بازیگران جامعه مدنی به حمایت از تمویل‌کنندگان نیاز دارند. هدف توافقنامه صلح پاریس بازگرداندن صلح در منطقه بود، اما هیچ میکانیزم اجرایی مستمری فراتر از کمیسیون حقوق بشر و گزارش‌گر ویژه کامبوج در دسترس نبود. از آنجا که توافقنامه صلح پاریس تاریخ شروع داشت اما تاریخ پایان ندارد، می‌توان آن را هم برای کامبوج و هم برای جامعه بین‌المللی در حال اجرا دانست، به این معنی که امضاکنندگان توافقنامه تعهد دارند همچنان درگیر بمانند.