ماه دسامبر سال گذشته بازداشت حلقه‌ی جاسوسی چین در کابل حکومت افغانستان را برآن داشت تا به دنبال ارزیابی روابط خود با همسایه‌ی شرقی‌اش، این غولِ تشنه‌ی منابع برآید. مقامات حکومت افغانستان می‌گویند که این کشور قراردادهای نفت و گاز با چین را فسخ کرده است و خواهان مذاکره مجدد بر سر شرایط یک قرارداد بزرگ استخراج معدن است که حدود یک دهه پس از امضای آن با چین، کار آن هنوز پیشرفتی نداشته و این پروژه عمدتا غیرفعال باقی مانده است.
مقامات افغان ادعا می‌کنند که این حلقه‌ی جاسوسی با کمک شبکه حقانی (یک گروه تروریستی مرتبط با طالبان) در کابل برای شکار مسلمانان اویغور فعالیت داشته. یک مقام امنیتی ارشد می‌گوید که این حلقه شش یا هفت سال در کابل فعال بوده است. دستگاه‌های امنیتی افغانستان در گذشته برای بازداشت و تبعید اویغورهای مظنون به فعالیت‌های تروریستی، با چین همکاری داشته‌اند، اما حالا می‌گویند که از «دورویی» چین شوکه شده‌اند.
یک مقام افغان می‌گوید: «آیا رفتار دوست همین است؟» یک منبع دیگر می‌گوید که حضور جاسوسان چینی را (که خبر بازداشت آن نه توسط رسانه‌های افغانستان یا بین‌المللی، بلکه توسط رسانه‌های هندی به‌طور گسترده پوشش داده شد) استخبارات هند برای مقامات افغانستان فاش کرده است.
یک مقام دیگر می‌گوید دستگیری جاسوسان چینی باعث شده است کابل که درگیر روند صلح است و آینده‌ی نامعلومی در پیش دارد و در تلاش است اقتصادش را سامان دهد، بخواهد از این قضیه به‌‌عنوان «اهرم فشار» بر بیجینگ به‌خصوص برای مذاکره مجدد در مورد شرایط قرارداد چندین میلیون دالری استخراج معدن، استفاده کند.
یک مقام افغان می‌گوید: «ما به آن‌ها خبر دادیم که در قرارداد پیشرفت صورت گیرد، در غیر آن این پروژه دوباره به داوطلبی گذاشته خواهد شد. سکتور استخراج معدن برای اقتصاد افغانستان بسیار مهم است و زمان آن فرا رسیده که این سکتور توسعه یابد. ما خواهان پیشرفت پروژه‌های بزرگ ملی مان هستیم. سال‌هاست که ما امنیت [اتباع چین] را تأمین می‌کنیم و اکنون زمان آن فرا رسیده است که بازدهی و سود اقتصادی کار مان را دریافت کنیم.»
افغانستان مهلتی برای مذاکره مجدد درباره شرایط قرارداد این پروژه تعیین نکرده است و یک مقام حکومت افغانستان می‌گوید که چین تا کنون فقط «خلاصه‌ی پنج صفحه‌ای از پیشرفت‌شان» را به حکومت افغانستان ارائه کرده است.
وزارت خارجه چین و سفارت بیجینگ در لندن به درخواست‌های ما برای اظهارنظر در این خصوص پاسخ ندادند و ما نتوانستیم با شرکت استخراج معدن (China Metallurgical Group Corporation) تماس برقرار کنیم.
تاکتیک تازه‌ی حکومت افغانستان در برابر چین بیان‌گر سرخوردگی کابل از سرعت آهسته توسعه سکتور استخراج معدن در این کشور و نیاز مبرم حکومت به منابع درآمد جدید است، زیرا ایالات متحده، نیروهای بین‌المللی و بسیاری از دونرهای بین‌المللی درحال جمع‌کردن رخت‌شان از افغانستان اند. بانک جهانی در سال ۲۰۱۸ اعلام کرد که افغانستان برای ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی خود به کمک‌های بین‌المللی وابسته است. اکنون که انتظار می‌رود سطح کمک‌ها تا سال ۲۰۳۰ به نصف کاهش یابد، حکومت مجبور است به دنبال منابع جایگزین برای تأمین بودجه‌اش برآید.
افغانستان دارای ذخایر معدنی عظیم است؛ از ذغال سنگ و مس و سنگ آهن گرفته تا تالک، لیتیوم، اورانیوم، طلا، سنگ‌های قیمتی، نفت و گاز. از زمان سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، سکتور معدن به‌‌عنوان ستون فقرات بالقوه اقتصاد پساجنگ افغانستان دانسته شده است و این نگاه هنوزهم وجود دارد. اما شرکت‌های بزرگ استخراج معدن به سختی حاضر به رفتن به این کشور جنگ‌زده می‌شوند و تصمیم چین برای توقف کارش در معدن مس عینک نشان می‌دهد که حتا بیجینگِ تشنه منابع، تمایل چندانی به فعالیت زیر سایه شورشیان در این کشور ندارد.
حکومت افغانستان از ذخایر عظیم مس در معدن مس عینک در حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شرق پایتخت، توقع بسیار داشت. شرکت دولتی MCC چین در سال ۲۰۰۷ با قراردادی به ارزش ۲.۸۳ میلیارد دالر، برای ۳۰ سال این معدن را اجاره کرد، اما کار قابل ملاحظه‌ای برای توسعه این سایت انجام نداده است. این شرکت چینی براساس گزارش وزارت معادن و پترولیم افغانستان حدود ۳۷۱ میلیون دالر را روی این سایت هزینه کرده است.
سال گذشته رسانه‌های افغانستان گزارش دادند که عدم فعالیت در این سایت باعث شده حکومت افغانستان از ناحیه عواید معدنی‌اش ۲ میلیارد دالر زیان کند. در همین‌حال طالبان نیز به استخراج ثروت زیرزمینی افغانستان برای تمویل کارزار شان چشم دوخته‌اند. به گفته برخی منابع، شورشیان سالانه صدها میلیون دالر را فقط از استخراج معادن در افغانستان، به دست می‌آورند.
هارون چخانسوری، وزیر معادن و پترولیم افغانستان در گفت‌وگو با فارن پالیسی گفت که اگر پروژه استخراج معدن مس عینک با «شرایط مورد توافق دو جانب» دوباره مورد مذاکره قرار نگیرد، قرارداد استخراج آن از نو به داوطلبی گذاشته خواهد شد. او با اشاره به تفاهم‌نامه‌ای که در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰ با شرکت استرالیایی (Fortescue Future Industries) به امضا رسید، گفت که افغانستان در نظر دارد سکتور استخراج معادن خود را به روی سایر کشورها نیز باز کند.
با این‌حال برخی از ناظران می‌گویند که محکم‌گرفتن چین برای کابل سود چندانی نخواهد داشت؛ آن‌ها معتقدند که این همسایه برای کابل بیش از حد بزرگ، و بسیار نزدیک است. جاوید نورانی، کارشناس سکتور استخراجی افغانستان می‌گوید که سال‌ها لفاظی و دورویی پیرامون مذاکره مجدد بر سر پروژه مس عینک، برای افغانستان بسیار گران تمام شده است.
خزانه‌ی افغانستان خالی است و این کشور چاره‌ی دیگری جز گشودن سکتور استخراجی‌اش به روی بازیگران بیرونی ندارد. حکومت افغانستان که به‌شدت به کمک‌های خارجیِ روبه‌کاهش وابسته است، با احتمالِ مجبورشدن توسط ایالات متحده و متحدان واشنگتن، به تن‌دادن به توافق تقسیم قدرت با طالبان، روبه‌رو است. امریکا طبق توافق‌نامه صلح ماه فبروری ۲۰۲۰ دولت ترمپ و گروه تروریستی طالبان، به جز ۲۵۰۰ نفر، همه‌ی سربازانش را از افغانستان بیرون کشیده است و این ۲۵۰۰ سرباز باقی‌مانده نیز باید تا اول ماه می کشور را ترک کنند. این خروج حکومت افغانستان را تضعیف کرده و منجر به تشدید خشونت طالبان شده است.
مس عینک یکی از بزرگ‌ترین منابع دست‌نخورده مس در جهان است که برآورد می‌شود ۵.۵ میلیون متریک تُن مس درجه یک در آن خوابیده است. اما ادعای فساد و تبانی بین بیجینگ و طالبان برای تأمین امنیت سایت این معدن برای آغاز کار استخراج، مس عینک را آسیب زده است.
محمد ابراهیم عادل، وزیر پیشین معادن افغانستان در سال ۲۰۰۹ در پی اتهاماتی مبنی براین‌که او ۳۰ میلیون دالر از شرکت چینی MCC رشوه دریافت کرده است، از کار برکنار شد (آقای عادل این اتهامات را رد کرد.) سپس در سال ۲۰۱۷ حزب کمونیست چین «شن هتینگ»، مدیر کل شرکت MCC را به دلیل فساد، از حزب اخراج کرد.
جاوید نورانی می‌گوید که «هر دو طرفِ قرارداد مس عینک صادق نیستند.» او می‌گوید که برخی از مقامات حکومت افغانستان از «اجرانشدن شرایط قرارداد MCC» سود مالی برده‌اند.
برنامه‌های اولیه پروژه استخراج مس عینک شامل ایجاد کارخانه ذوب، نیروگاه تولید برق از ذغال و ساخت خط ریل بود. وزیر معادن می‌گوید که شرکت MCC «کار سروی ذخایر مرکزی را در سال ۲۰۱۵ به اتمام رساند و پیش‌نویس نهایی مطالعه امکان‌سنجی استخراج معدن را به حکومت افغانستان ارائه کرد»، اما از آن‌زمان تا کنون هیچ پیشرفتی حاصل نشده است. یک مقام ارشد حکومت افغانستان می‌گوید که دولت افغانستان «ارتباطات مخفی چین با طالبان را به بیجینگ یادآوری کرده است؛ این‌که آن‌ها می‌توانستند از این طریق راه توسعه معدن مس عینک را هموار کنند، اما آن‌ها تصمیم گرفتند کاری نکنند.»
نورانی می‌گوید که چین به‌‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌ی مس (۵۱ درصد تولید جهانی مس را چین مصرف می‌کند) علاقه‌مند کنترل قیمت‌ها در «بازار بورس فلزات لندن» است. او معتقد است که چین «اجازه نخواهد داد مس عینک دوباره به داوطلبی گذاشته شود؛ آن‌ها قرارداد اصلی را محکم خواهند گرفت.»
معدن مس عینک در سایت یک شهر باستانی واقع شده است که ۱۸۰۰ سال قبل توسط راهبان بودایی بنیان نهاده شد؛ از راهبان بودایی و این شهر مدفون، انبوهی از گنجینه‌های تاریخی برجا مانده است. تنها فعالیتی که در این سایت سال‌هاست جریان دارد تلاش باستان‌شناسان برای حفظ آثار بودایی است. سال گذشته ریاست‌جمهوری افغانستان با صدور فرمان اجرایی (تصویب استخراج معادن روباز، حفاظت از شهر باستانی و جابجایی آثار باستانی) تلاش کرد چینی‌ها را به عمل وادارد.
چخانسوری می‌گوید: «ما انتظار داریم شرکای‌مان روند توسعه این پروژه را براساس شرایط موردتوافق دو جانب، از سر بگیرند. در غیر این‌صورت، ما مجبور خواهیم بود گزینه‌ها جایگزین را برای ایجاد زمینه سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران بالقوه درنظر بگیریم.»
چخانسوری می‌گوید که این پروژه به دلیل «مشکلات فنی» از جمله مسأله حفاظت از آثار فرهنگی و روش استخراج، متوقف شده است. او می‌گوید که با تصویب روش استخراج روباز، حکومت درحال آماده‌شدن برای از سرگیری مذاکرات درباره این پروژه است.
در همین‌حال گفته می‌شود که چین (که به نظر می‌رسد منتظر دورانی است که در آن ایالات متحده دیگر در افغانستان حضور نداشته باشد) با رهبری طالبان در مورد قراردادهای زیربنایی در افغانستان نیز مذاکره کرده است. روابط چین با این گروه، به دوره رژیم طالبان بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ در افغانستان برمی‌گردد.
لین اودانل روزنامه‌نگار، نویسنده و تحلیل‌گر استرالیایی است. او بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷ رییس دفتر «خبرگزاری فرانسه» و «آسوشیتدپرس» در افغانستان بود.