عابر شایگان و آرزو رحیمی
نزدیک به دو هفته قبل وقتی افراد گروه طالبان مرکز ولسوالی مالستان را تصرف کردند، خانواده‌ی غلام‌رضای ۲۶ ساله مثل صدها خانواده‌ی دیگر سراسیمه از روستای‌شان فرار کردند. آن‌ها یک هفته قبل با پشت‌سرگذاشتن مشقت‌ها و خطرهای زیادی به کابل رسیده‌اند اما بدون دو عضو خانواده‌ی ۱۶ نفری‌شان. افراد طالبان دو برادر جوان او را که غیرنظامی بودند در مرادینه‌ی مالستان، جایی که آن‌ها زندگی می‌کردند، گلوله‌باران کرده‌اند.
در ماه‌های اخیر، هزاران خانواده مثل خانواده‌ی غلام‌رضا بر اثر درگیری، جنگ و سقوط مناطق‌شان به‌دست گروه طالبان، آواره شده‌اند. بر پایه‌ی آمار وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان، پس از ماه حمل امسال حدود ۵۱ هزار خانواده، محل دایمی سکونت‌شان را ترک کرده و به جاهای امن‌تری در مراکز شهرها پناه برده‌اند. این آوارگان جنگی بیشتر از مناطق درگیر جنگ و ولسوالی‌های که از کنترل دولت خارج شده و به‌دست گروه طالبان افتاده، فرار کرده و به مراکز شهرهای امن‌تر کوچیده و نیازمند کمک‌های فوری و حیاتی‌اند. یکی از آن‌ها ثریای ۳۰ ساله است که ۸ فرزند زیر ۱۸ سال دارد. خانواده‌ی ۱۰ نفری او ۱۴ روز قبل به علت ترس و وحشت از طالبان شبانه از خانهشان فرار کرده و از مسیر کوه‌ها با پای پیاده از مالستان به سمت جاغوری راه افتادند. در این مسیر چندین شب گرسنه و تشنه در کوه‌ها مانده و خطر مرگ را پشت سر گذاشته‌اند: «۱۳ یا ۱۴ روز می‌شود که آواره‌ایم. با نوزاد ۴۰ روز گشنه و تشنه در کوه‌ها ماندیم. سه‌چهار شب در کوه‌ها ماندیم. یک دخترم مریض شد، کم مانده بود که بمیرد. ما چند روز در کوه‌ها صبر کردیم که شاید منطقه آرامی شود اما نشد و ما مجبور شدیم که آن‌جا را ترک کنیم.»
آوارگی ثریا و نوزاد ۴۰ روزه‌اش فرزاد و خانواده ۱۰ نفری آن‌ها به کوه و دشت‌های پیموده‌شده‌ی مالستان و جاغوری خلاصه نمی‌شود. حالا که آن‌ها به کابل رسیده‌اند هم آواره و بدون سرپناه‌اند. تعداد این آوارگان براساس آماری که شورای مردم مالستان اعلام کرده به ۳ هزار خانواده می‌رسد. این آوارگان جنگی که بخشی از آن‌ها به حومه‌ی غرب شهر کابل آمده‌اند تا حالا به کمک مردم در مسجدها، خانه‌ی اقارب و یا دکان‌های خالی اسکان داده شده‌اند و هنوز دولت هیچ توجه و کمکی به آن نکرده است.
وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان می‌گوید که پس از افرایش درگیری‌ها و خشونت‌ها، برنامه‌های توسعه‌ای و بلندمدت خود را به حالت تعلیق درآورده و کمک به بی‌جاشدگان و آوارگان جنگی را در اولویت کار خود قرار داده است. رضا باهر، معاون سخن‌گوی این وزارت می‌گوید که رسیدگی به نیازهای اولیه‌ی بی‌جاشدگان که شامل تهیه‌ی مسکن، مواد غذایی و غیرغذایی و توزیع پول نقد است، اکنون جریان دارد. به گفته‌ی او از اوایل ماه حمل تا اکنون ۷۲ هزار بسته‌ی کمکی، چیزی حدود یک و نیم برابر تعداد بی‌جاشدگان، به آن‌ها توزیع شده است. اما تعدادی از آوارگان جنگ غزنی، بامیان و ولایت‌های غربی که اطلاعات روز با آن‌ها صحبت کرده، می‌گویند که هنوز هیچ نوع کمک از جانب دولت دریافت نکرده‌اند.
هرچند آوارگان جنگ از تمام ولایت‌های افغانستان هستند اما بر پایه‌ی آمار وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان بیشترین رقم بی‌جاشدگان مربوط به ۱۲ ولایت از جمله کندز، فاریاب، جوزجان، لغمان، قندهار، هلمند و ننگرهار هستند. بیشتر آوارگان از مناطق جنگی و تحت قلمرو طالبان به مراکز ولایت‌ها می‌روند. مرکز ولایت هرات در غرب کشور، یکی از این شهرها است که این روزها به کانون تجمع آوارگان جنگی مبدل شده است.
عبدالعزیز مالدار، ۲۰ روز می‌شود که با خانواده‌ی ۸ نفری خود به علت جنگ و حمله‌ی طالبان از ولسوالی رباط سنگی به مرکز این شهر آمده است. او با فهرستی از ۵۰ خانواده‌ی آواره به ریاست امور مهاجرین و عودت‌کنندگان هرات مراجعه کرده و خواهان توزیع کمک از جانب دولت است: «هیچ چیزی نداریم که حتا شب خود را بگذرانیم. من نماینده‌ی ۵۰ خانواده هستم و فهرست آن‌ها را تهیه کرده و به ریاست مهاجرین مراجعه کرده‌ام. همه‌ی این خانواده‌ها در وضعیت بد اقتصادی به‌سر می‌برند و نان شب خود را ندارند.»
رئوفه‌ی ۳۰ ساله نیز یکی از آوارگان جنگ در شهر هرات است. او مادر ۵ فرزند است و بر اثر جنگ‌های که در ماه سرطان امسال در قلعه‌ی نو، مرکز ولایت بادغیس اتفاق افتاد، از این ولایت فرار کرده است. او با عریضه‌ای در دست در کمپ انصار هرات، جایی که برای بی‌جاشدگان داخلی و مهاجران ردمرزشده از ایران ایجاد شده، مراجعه کرده و خواهان دریافت کمک بود: «برادرجان برای رییس مهاجرین بگویید که ما هیچ چیزی نداریم. از شوهر خود خبری ندارم و من با سه خانواده دیگر در یک خانه زندگی می‌کنیم. به خدا قسم هیچ چیزی ندارم.»
مبین قادری، رییس اداره‌ی امور مهاجرین و عودت‌کنندگان در ولایت هرات می‌گوید که در جریان یک ماه اخیر بیش از ۲ هزار خانواده از ولسوالی‌های هرات و ولایت‌های حوزه‌ی غرب به مرکز شهر هرات آواره شده‌اند. او می‌افزاید که منابع دولتی برای کمک و امدادرسانی به بی‌جاشدگان محدود است و آن‌ها تعداد کمی از آوارگان را می‌توانند شامل کمک‌های موسسه‌های امدادرسانی خارجی کنند.
وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان می‌گوید که این وزارت یک اداره‌ی هماهنگ‌کننده است و بودجه‌ای برای کمک به آوارگان جنگ در اختیار ندارد و عمدتا در روند امدادرسانی که از سوی موسسه‌ها انجام می‌شود، کمک می‌کند.
در ماه‌های اخیر که نیروهای خارجی از افغانستان خارج شده‌اند، جنگ و خشونت‌ها در این کشور افزایش یافته و گروه طالبان پیشروی‌های چشم‌گیری در مناطق تحت کنترل دولت داشته است. در پی افزایش این جنگ و درگیری‌ها هزاران خانواده آواره شده و نیازمند کمک‌های فوری‌اند. تعداد آوارگان داخلی جنگ براساس گزارش سازمان ملل که اخیرا منتشر شده، در سال ۲۰۲۱ به دوهزار خانواده می‌رسد. این سازمان قبلا اعلام کرده بود که افزایش خشونت‌ها و خشک‌سالی در افغانستان باعث شده وضعیت در این کشور به سمت «فاجعه‌ی انسانی» پیش برود. بنا بر اعلام این سازمان حدود ۱۸ میلیون نفر در افغانستان نیازمند کمک انسانی هستند.
در ماه‌های اخیر که درگیری‌ها شدت گرفته، کنترل برخی از ولسوالی‌ها میان دولت و گروه طالبان دست‌به‌دست شده است. دولت بارها اعلام کرده که به‌زودی عملیات بازپس‌گیری ولسوالی‌های از دست‌رفته را آغاز می‌کند اما تاکنون کنترل بخش قابل توجهی از ولسوالی‌های سقوط‌کرده به دست طالبان است. این گروه در ماه سرطان ادعا کرده بود که کنترل ۱۵۰ ولسوالی از ۳۸۸ ولسوالی را در دست دارد اما دولت افغانستان کنترل ۸۰ ولسوالی را تایید کرده بود.
بسیاری از آوارگان هرچند نیازمند کمک‌های فوری هستند، اما از دولت می‌خواهند که با پس‌گیری مناطق از دست‌رفته و تأمین امنیت، زمینه‌ی برگشت آن‌ها را به مناطق اصلی‌شان فراهم کند. آن‌ها می‌گویند تنها چیزی که از دولت می‌خواهند، تأمین امنیت است. عادله ۱۷ ساله (اسم مستعار) که از شهرک نواباد غزنی با هفت خواهر و مادرش به کابل فرار کرده‌اند، می‌گوید بر اثر درگیری شدید میان نیروهای دولتی و گروه طالبان، مجبور شدند که خانهشان را ترک کنند. این خانواده اکنون در دکان‌های خالی در حومه‌ی دشت برچی کابل شب و روزشان را می‌گذرانند و منتظر عادی‌شدن وضعیت در شهر غزنی هستند. او با اقارب و هم‌صنفی‌هایش در غزنی هرازچندگاهی تماس می‌گیرد و جویای شرایط و وضعیت شهر غزنی است. می‌گوید که کنترل شهرک نواباد در حومه‌ی شهر غزنی در کنترل طالبان است و زنان حق بیرون‌شدن از خانه را ندارند.
«تنها چیزی که ما از دولت می‌خواهیم این است که نواباد را از طالبان پس بگیرد. ما می‌خواهیم به خانه‌ی خود برویم. این‌جا در کابل شب و روز منتظر هستیم که وضعیت در غزنی عادی شود و ما بتوانیم برگردیم. تااکنون دولت کمکی به ما نکرده است و بزرگترین کمکی که می‌تواند این است که امنیت را تأمین کند. من صنف ۱۱ هستم و نگران آینده‌ی خود و درس دیگر خواهرانم هستم. اگر این وضعیت ادامه یابد ما بدون سرنوشت می‌شویم.»
غلام‌رضا که برادرانش رمضان ۳۱ ساله و اسحاق‌علی ۲۹ را طالبان کشته، می‌گوید داروندارشان در قریه‌‌شان مانده و خواهان برگشت به آن‌جا هستند: «تمام دارایی و زندگی ما در آن‌جا است و هیچ چیزی در کابل نداریم. ما می‌خواهم دوباره به منطقه‌‌مان برگردیم.»