پنج ماه پس از سقوط حکومت افغانستان و پیروزی گروه طالبان در این کشور، کشور شاهی ناروی برای نخستینبار از ۲۳ تا ۲۵ جنوری میزبان نشستی میان هیأتی از طالبان و شماری از اعضای جامعه مدنی افغانستان، و نمایندگان کشورهای خارجی بود. بسیاریها مدعیاند که برگزاری نشست ناروی و حضور هیأت طالبان در آن گامی برای مشروعیت بخشیدن به طالبان است و در سوی دیگر عدهای میگویند طالبان تا کسب مشروعیت در جهان راه درازی در پیش دارند. این گروه میگوید نشست ناروی تلاش برای هماهنگ کردن کمکهای بشردوستانه برای افغانستان بوده است نه گامی برای مشروعیتبخشی به طالبان. این نشست چه بود و چه چیزی در آن بحث شد؟ حاصل سه روز نشستهای اعضای جامعه مدنی افغانستان و دیپلماتهای غربی با طالبان چیست و چه پیامدی برای افغانستان دارد؟
وزارت خارجه ناروی در پایان این نشست سه روزه (۲۳ تا ۲۵ جنوری) گفته است که این نشست را به درخواست شماری از نهادهای افغانستان و در مشوره با متحدان غربی برگزار کرده است. وزارت خارجه ناروی در اعلامیهای گفته است که این نشست فرصتی برای بحث روی مسائل حیاتی و آمادهسازی بستر گفتوگوهای بیشتر بود. به گفتهی این وزارت، طالبان و نمایندگان جامعه مدنی افغانستان در این نشست «با حوصله به نظرات یکدیگر گوش دادند و در مورد شرایط کنونی افغانستان تبادل نظر کردند. آنها تأکید کردند که افغانستان خانهی مشترک همه افغانها است و همهی افغانها باید برای نتایج بهتر سیاسی، اقتصادی و امنیتی در کشور با همدیگر همکاری کنند. شرکتکنندگان نشست اذعان کردند که تفاهم و همکاری مشترک تنها راهحل مشکلات افغانستان است.»
آنیکن هویتفلد، وزیر امور خارجه ناروی گفته است که خواستههای روشن مطرح شده و اکنون باید منتظر ماند و دید که آیا طالبان به گفتههای خود عمل میکنند یا خیر. به گفتهی او، «به طالبان خاطرنشان میشود که برای ساختن یک افغانستان با ثبات، فراگیر بودن ضروری است.»
طالبان در پایان نشست سه روزهی ناروی گفتهاند که «تمامی طرفها در نشست اُسلو، روی تداوم چنین نشستها، ایجاد میکانیزم برای کمکهای بشردوستانه و اقتصادی به افغانستان و همکاری مشترک نزدیک برای حل مشکلات تأکید نمودند» اما دیپلماتهای غربی که در این نشست شرکت کردهاند، گفتهاند که انتظارات خود از طالبان را بهصورت واضح ارائه کرده و منتظر پاسخ عملی طالباناند.
مسائل مورد بحث در نشست چه بود؟
وزارت خارجه طالبان در اعلامیهای که درباره نشست سه روزهی ناروی منتشر کرد، گفته است که هیأت طالبان با نمایندگان جامعه مدنی، نمایندگان کشورها و سازمانهای بینالمللی گفتوگو کرده است. این وزارت گفته است که روز اول نشست به دیدار هیأت طالبان با «شخصیتهای افغان و تعدادی از نمایندگان جامعه مدنی» اختصاص داشت و روز دوم و سوم آن به کمکهای بشردوستانه و اقتصادی، مشکلات امنیتی و حقوق بشر در افغانستان، آموزش و کار زنان اختصاص داده شده بود. در این دو روز، هیأت طالبان با نمایندگان ویژهی ناروی، ایالات متحده امریکا، بریتانیا، آلمان، قطر، ایتالیا، فرانسه، اتحادیه اروپا و رؤسای شماری از مؤسسات خیریه گفتوگو کرده است.
«آزادی پولهای منجمد شده افغانستان در ایالات متحده امریکا، تحریمهای اقتصادی، تسریع فعالیتهای اقتصادی جهت رفع محدودیتها بالای معاملات بانکی، ارائه دستاورد پنج ماه اخیر طالبان، نگرانیهای مربوط به حقوق بشر و حقوق زنان» از موارد دیگری است که وزارت خارجه طالبان گفته روی آن با نمایندگان جامعه مدنی و نمایندگان کشورها و مؤسسات مختلف صحبت کرده است.
نمایندگان ویژه امریکا و کشورهای اروپایی که در این نشست شرکت کرده بودند، نیز در یک بیانیه مشترک گفتهاند که کمکهای بشردوستانه به افغانستان گسترش مییابد اما هنوز موانعی برای رساندن کمکهای بشردوستانه وجود دارد. در این بیانیه آمده است که شرکتکنندگان بر اهمیت برداشتن سریع موانع و شرایط برای ارسال کمکهای بشردوستانه تأکید کردهاند.
«اهمیت احترام به حقوق بشر و نیاز شدید به یک نظام سیاسی فراگیر در افغانستان» از موضوعات دیگر مطرح شده از سوی دیپلماتهای غربی است. در اعلامیه مشترک آمده است که «از طالبان خواسته شده تا اقدامات بیشتری را برای جلوگیری از افزایش نگرانکننده نقض حقوق بشر (بهویژه بازداشتهای خودسرانه بهشمول بازداشت فعالان حقوق زن)، ناپدید شدن اجباری، سرکوب رسانهها، قتلهای فراقانونی، شکنجه و ممنوعیت زنان و دختران از آموزش انجام دهند.»
توماس وست، نماینده ویژه امریکا برای افغانستان نیز گفته است که در نشست سه روزه اسلو، «ما همه در مورد نگرانیهای مان با یکدیگر رُک و راست بودیم.» او گفته است که پیامهای فعالان حقوق بشر، خبرنگاران، رهبران سکتور خصوصی و مأمورین پیشین دولتی از داخل و خارج از افغانستان برای طالبان «قناعتبخش و فوری» بود. او گفته است: «ما در جریان جلسات ایالات متحده با طالبان در اسلو، روی طیف گستردهای از مسائل صحبت نمودیم، از جمله آمادگی برای آغاز سال تعلیمی در ماه حمل، وضعیت امنیتی، تلاشهای طالبان برای مهار داعشِ خراسان و همچنین نگرانی شدید ما در مورد افزایش بازداشتهای خودسرانه.»
نمایندگان جامعه مدنی چه گفتند؟
به دنبال سقوط حکومت افغانستان و پیروزی طالبان، نشست اسلو نخستین نشستی بود که در راستای مسأله افغانستان میان نمایندگان طالبان، جامعه مدنی افغانستان و نمایندگان کشورهای غربی برگزار شد. شماری از شرکتکنندگان این نشست میگویند آجندای از پیش تعیین شده در این نشست وجود نداشت و «این شرکتکنندگان بودند که تصمیم میگرفتند روی کدام موضوعات گپ بزنند.» شرکتکنندگان این نشست نیز «بنابر ظرفیتهای شخصیشان در این نشست دعوت شده بودند.»
«مشکلات و نارساییهایی که پس از ۱۵ آگست در افغانستان بهوجود آمد و دورنمای آیندهی افغانستان» موضوعاتی بود که میان اعضای جامعه مدنی افغانستان و هیأت طالبان روی آن بحث شده است. شاهگل رضایی، یکی از شرکتکنندگان این نشست در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز گفت که «نگرانیهای حقوق بشری، بحران بشری که در نتیجهی فقر و عدم اشتغال و مشکلاتی که پس از ۱۵ آگست بهوجود آمد و همچنین اینکه در آینده چه باید کرد، موضوعاتی بود که روی آن بحث شد.»
او گفت: «چشمانداز مشخص داشتیم. منسجمترین و خوبترین موضوعات بدون کدام ملاحظهکاری و محافظهکاری از آدرس ما مطرح شد. در نشستهایی که با نمایندگان خاص کشورهای مختلف داشتیم هم دیدگاههای ما واضح بود. پیشنهادات بسیار مشخص را بهخاطر عبور از وضعیت فعلی، هم در عرصهی حقوق بشری و هم در عرصهی نگرانیهای مرتبط به آینده و هم در عرصهی رسیدگی به بحران بشری در افغانستان داشتیم. ما پیشنهادات مشخص و عملی را هم به جانب طالبان و هم به جانب جامعه جهانی ارائه کردهایم.»
نشست سه روزهی اُسلو بهگونهی طراحی شده بود که در آن اعضای جامعه مدنی افغانستان با طالبان، اعضای جامعه مدنی افغانستان با نمایندگان کشورهای خارجی و هیأت طالبان با نمایندگان کشورهای خارجی طی جلسات جداگانه گفتوگو کردند. شاهگل رضایی افزود که «مذاکرات را میتوان به شکل سه بعدی تعریف کرد. یعنی اعضای جامعه مدنی برخی جلسات را بین خود داشتند روی موضوعات کلان به توافق رسیدند و سپس نشستی را با هیأت طالبان داشتند. جلسات دیگر با نمایندگان جامعه جهانی و بعد جلسهی نمایندههای طالبان با جامعه جهانی بود.»
پیش از سقوط حکومت افغانستان مذاکرات صلح میان جمهوری اسلامی افغانستان و طالبان در قطر جریان داشت اما به دنبال فروپاشی حکومت و پیروزی طالبان در افغانستان این مذاکرات متوقف شد. نشست سه روزهی ناروی نخستین نشست رهبری طالبان با اعضای جامعه مدنی افغانستان و دیپلماتهای غربی روی مسأله افغانستان بود. جمیله افغانی، دیگر شرکتکنندهی نشست ناروی میگوید این یک نشست مقدماتی بود و در آن اعضای جامعه مدنی و فعالین سیاسی روی یک راهکار و پیشنهاد کار کردند و سپس آنرا به طالبان و جامعه بینالمللی ارائه کردند.
خانم افغانی در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز گفت: «موضوع اول مشکلات اقتصادی و چالشهای بشری است و مطرح شد که طالبان در پالیسیها و برخوردهای خود تغییرات مثبت را بیاورند تا جامعه بینالمللی هم به کمکهای خود به مردم افغانستان دوام بدهند. در ضمن به جامعه بینالمللی گفتیم که سیاستهای شما هیچ وقت باثبات نیست و هر زمان تغییر میکند لیکن مردم افغانستان برای جرمی که نکردهاند، نباید جزا داده شوند زیرا مردم افغانستان امروز در وضعیت فوقالعاده بد اقتصادی و اجتماعی به سر میبرند.»
«پیشنهادات خاص راجع به مسائل حقوق زن، مسائل تعلیموتربیه زنان، حق کار و فعالیتهای زنان، اشتراک سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زنان» از جمله موضوعات خاص دیگر بودند که به گفتهی جمیله افغانی با جدیت در نشست ناروی مطرح شده است. به گفتهی خانم افغانی، در این طرح برخی موارد دیگر بهخاطر «فعالسازی قانوناساسی، تشکیل کمیسیونی که روی اصلاح قانون اساسی کار کند، برگزاری لویهجرگه (زیرا برگزاری انتخابات از لحاظ اقتصادی و سیاسی در شرایط کنونی مقدور نیست) و بالاخره ایجاد حکومت یا سیستم سیاسی که برای مردم قابل قبول باشد و در آن راهحلی برای انتخابات باز شود» نیز گنجانیده شده است.
پاسخ طالبان چیست؟
برگزاری نشست اسلو همزمان شد با برگزاری چندین تظاهرات در نقاط مختلف جهان در برابر طالبان، از جمله اعتراض افغانهای مقیم ناروی. معترضان علاوه بر طرح خواستههای شان، خواهان رهایی زنان معترضی شدند که اخیرا توسط طالبان در کابل بازداشت شدهاند. هدا خموش، نمایندهی زنان معترض نیز در نشست ناروی در روز نخست نشست خواهان رهایی فوری این زنان شده بود. در روزهای بعدی انتظارات و درخواستها از طالبان مطرح شده است و حالا طرفهای گفتوگو منتظر پاسخ عملی طالباناند.
تاکنون پاسخ طالبان به طرحهای ارائه شده روشن نیست و شرکتکنندگان نشست ناروی میگویند باید منتظر گامهای عملی طالبان ماند و دید که آیا طالبان به آنچه وعده کردند، عمل میکنند یا خیر. طالبان اما مدعیاند که در نشست ناروی توانسته «در پاسخ به نگرانیهای جهانیان موقف، سیاستها، دستاوردها و پلانهای آیندهی خویش را رو در رو ارائه کنند و بسیاری از سؤتفاهمها را حل کنند.» امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان هم در پاسخ به سوال رسانهها گفته است که حکومت طالبان فراگیر است و در آن افراد از همه سمتها و ولایتها حضور دارند. او گفته است: «اگر حکومت پیشین، اشرف غنی همه شمول بود، از آن حکومت ما هیچ کسی را از وظیفه منفک نکردیم.»
جعفر مهدوی، دبیرکل حزب ملت افغانستان و نویسندهی کتاب جامعهشناسی طالبان که در نشست ناروی شرکت کرده بود، میگوید آنچه در این نشست مهم بود، دانستن این موضوع بود که آیا طالبان و رهبری آن خود را «ملزم و ملکف به ادامهی صبحتها و گفتوگو با بقیه آدرسهای سیاسی مردم افغانستان میدانند یا نه.»
آقای مهدوی در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز گفت: «نفس این موضوع یک موضوع بسیار خوب بود. در آن همه اقشار مختلف نمایندههای خود را داشتند و صحبت کردند. تقریبا همهی طیفها صحبت کردند و صحبتها هم عموما هشتاد الی نود درصد انتقادی و اصلاحطلبانه بود. اتفاقا اغلب موضوعات را هیأت امارت اسلامی توضیح دادند و یک گزارشی از فعالیتهایی که داشتند، ارائه کردند. باقی موضوعات را در قالب یک مسوده در یک صفحه که قبلا ساعتها روی آن بحث کرده بودیم، بهصورت رسمی [به طالبان] دادیم. مسوده محرمانه است. در آینده نزدیک منتظر جواب امارت اسلامی افغانستان و رهبری آن، بعد از مطالعه مسوده و متن آن هستیم.»
با توجه به ماهیت وجودی طالبان و عملکرد آنان در گذشته، بسیاریها انتظار پاسخ روشن و مثبت از آنان را ندارند. برخیها به این باورند که طالبان از حضور در چنین نشستهایی برای کسب مشروعیت سیاسی و رسیدن به اهداف خود استفاده میکنند اما در عمل، با توجه به مسلط بودن در افغانستان، خود را ملزم به پاسخگویی به انتظارات و خواستههای مردم و طیفهای مختلف جامعه افغانستان نمیدانند.
دبیر کل حزب ملت افغانستان که معتقد است طالبان به طرح ارائه شده در نشست ناروی پاسخ مثبت خواهند داد، میگوید دو طیف دیدگاه در خصوص پاسخ طالبان وجود دارد و خود او نگاه خوشبینانه به عملکرد طالبان دارد. او گفت: «افرادی هستند در مجموعه ما که تقریبا بهگونه صددرصد اطمینان دارند که طالبان هیچ واکنشی به این مسوده و متن نشان نخواهد دادند. اما شخصا به این باور هستم که حتما طالبان واکنش مثبت نشان خواهند داد. اگر امارت اسلامی افغانستان واکنش مثبت نشان بدهد با این طرح، این یک نقطهی عطف برای آغاز یک دوران جدیدی از تفاهم و تعامل امارت اسلامی برای همهشمول و فراگیر ساختن یک روند سیاسی ملی خواهد بود.»
شماری از کارشناسان مسائل افغانستان و پژوهشگران نیز به این باورند طالبان به طرح ارائه شده در نشست ناروی پاسخ مثبت نخواهند داد. تابش فروغ، نویسنده و پژوهشگر مسائل افغانستان میگوید جامعه جهانی و مردم افغانستان ابزار فشار لازم را بر طالبان در اختیار ندارند. او به روزنامه اطلاعات روز گفت: «طالب از ماهیت و چیستی خودش بهعنوان یک گروه تندرو دینی و قومی که پیوندهای ناگسستنی با تررویستهای جهانی دارد، کوتاه نمیآید. اولویت طالب حاکمیت است نه حکومتداری. از این رو تا هنگامی که رهبران طالب بدانند که در پایتختهای کشورهای غربی و منطقه میزبانان سخاوتمندی دارند و میتوانند آزادانه سفر کنند، هرگز تن به گفتوگوهای جدی و سازنده بر سر آیندهی نظام سیاسی، دولت و حکومتداری نخواهند داد.»
پیامد نشست ناروی چیست؟
سفر هیأت طالبان به ناروی و برگزاری نشست سه روزه در این کشور اما و اگرهای بسیار داشت. برخیها استدلال میکردند که حضور طالبان در یک کشور اروپایی و برگزاری چنین نشستها زمینه را برای «مشروعیتبخشی به طالبان» و کنار آمدن به حکومت آنان فراهم میسازد. در سوی دیگر عدهای براین باورند که این نشست بیشتر در راستای هماهنگ کردن کمکهای بشردوستانه و یافتن راهحل برای رساندن آن در افغانستان بوده است.
منیژه باختری، سفیر پیشین افغانستان در ناروی به این باور است که هدف اصلی این نشست صحبت و بحث در مورد بحران بشری در افغانستان و چگونگی رساندن کمکها به افغانستان است. خانم باختری در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز گفت احتمالا در اخیر این برنامه کمکهای زیادی برای افغانستان جمع میشود و یک میکانیزم برای ارسال کمکها هم جستوجو خواهد شد.
او گفت: «از این جهت به مردم افغانستان که در فقر و فاجعه بشری به سر میبرند خوب خواهد بود. البته میخواهم بگویم که در این مسأله یک تناقض وجود دارد. به این معنا که هرقدر کمکها و امکانات مالی از طریق طالبان به افغانستان فرستاده شود و یا طالبان در تنظیم آن سهم داشته باشند، به همان اندازه طالبان پرقدرت میشوند. در عین حال اگر کمکها به افغانستان نرسد، پس معاش و معیشت مردم چگونه خواهد شد. در یک تناقضی گیر آمدهایم که بیشتر به نفع ما نیست بلکه به نفع طالبان است.»
هرچند ناوری گفته است که هدف از برگزاری این نشست بیشتر رسیدگی به بحران بشری در افغانستان و فراهمساختن زمینه گفتوگو میان طالبان و نمایندگان جامعه مدنی و خارجی است اما سفیر پیشین افغانستان در ناروی به این باور است که این اقدام ناروی در تقابل با ارزشهای بینالمللی، قوانین بینالمللی و ارزشهای حقوق بشری است که ناروی خود را مدافع آن میخواند. او گفت: «فکر میکنم ناروی یک کار ناشیانه و نادرستی را انجام داده است که احتمالا در موقعیت بینالمللی خودش تأثیر خوب دارد اما به مردم افغانستان یک پیام مثبت ندارد چون راهی را برای عادیساختن طالبان و یا احتمالا در آیندهی دور یا نزدیک به، به رسمیت شناختن آن باز میکند.»
معترضان در ناروی و در نقاط مختلف جهان به برگزاری نشست ناروی اعتراض داشتند و خواهان عدم همکاری با طالبان بودند. این طیف از معترضان از کشورهای غربی میخواستند با توجه وضعیت حقوق بشری در افغانستان طالبان را تحت فشار قرار دهند و در حمایت از مردم افغانستان گام بردارند.
سفیر پیشین افغانستان در ناروی اما به این باور است که «با وجود این صداها، واقعیت تلخ این است که طالبان در موقعیت برتر قرار دارند. به آن شکلی که ما از کشورهای اروپایی در مورد مسایل حقوق بشر و حقوق زنان تصور داریم، چنین نیست. این کشورها به این ارزشها برای ملت خود وفادارند ولی وقتی به دیگر کشورها میرسند، مقطعی عمل میکنند. یعنی نظر به منافع همان زمان خود تصمیم میگیرند. حال منافع جامعه جهانی و کشورهای اروپایی بیشتر این است که با طالبان تعامل کنند تا این که علیه آن بیاستند.»
جامعه جهانی در دو دههی گذشته میلیاردها دالر به افغانستان کمک کرد و امریکا و متحدان اروپایی آن با اعزام هزاران سرباز زیرنام مبارزه با تروریسم در افغانستان متحمل تلفات جانی و مالی شدند. کمکهای جامعه جهانی و قربانیهای آن هم نتوانست یک دولت مقتدر را در افغانستان شکل دهد. حالا عدهای از کارشناسان به این باورند که کشورهای غربی و اروپایی از فرستادن سرباز و پول به افغانستان خستهاند و از طرف دیگر نمیخواهند با موج جدید مهاجرت افغانها بهسوی کشورهای اروپایی مواجه شوند. منیژه باختری در این مورد گفت: «تحلیل دیگر من این است که جامعه جهانی میخواهد با تعامل با طالبان، یعنی از تعامل با تروریسم، علیه تروریسم کار کند.»
طارق فرهادی، مشاور پیشین رییسجمهور افغانستان که نشست ناروی را از نزدیک دنبال کرده، به این باور است که اروپاییها در پی به رسمیت شناختن طالبان نیستند اما مؤسسات بزرگ میخواهند یک قسمتی از پول اعانه شده به افغانستان را بهدست بیاورند و به مصرف برسانند. آقای فرهادی در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز گفت: «برای مصرف آن به یک همکار ضرورت دارند که این شریک جز طالبان کس دیگر بوده نمیتواند. پس کشورهای غربی و مؤسسات تصمیم گرفتند که با طالبان روابط کاری برقرار کنند تا بتوانند در افغانستان فعالیت بشری مثبت خود را ادامه دهند بدون اینکه طالبان را به رسمیت بشناسند. مسائل حقوق بشر و این چیزها زینت مجلس است اما همگی، خصوصا اروپاییها میفهمند که طالبان تغییر نمیکنند. طالبان هم میفهمند که تغییر نمیکنند اما آمدهاند که کمی خود را شیرین کنند. [این نشست] در حقیقت برای این است که چوکات کاری با مؤسسات را برای تقسیم کمکها بسازند و چیزی که مهم است، این است که طالبان کارمندان ارزانقیمت مؤسسات بزرگ بینالمللی میشوند.»
جامعه جهانی نگران وضعیت بحران بشری در افغانستان است و از طرفی کشورهای مختلف میخواهند کمکهای بشردوستانهی خود را از طریق سازمان ملل متحد در افغانستان برسانند. ملاحظهای برخی از کشورها این است که چگونه بتوانند کمکهای بشردوستانه را به افغانستان طوری برسانند که بهدست طالبان نرسد. از طرف دیگر تقاضاها برای فشار آوردن بر طالبان مبنی بر رعایت حقوق بشر و پاسخگویی آنان به خواستههای مردم از جامعه جهانی رو به افزایش است.
تابش فروغ میگوید برای پاسخگو ساختن طالبان «اعمال تحریمهای هدفمند بر علیه رهبری طالبان، فشار بر کشورهای حامی طالب در منطقه و حمایت از جریانهای سیاسی-مدنی ضدطالبانی بخشی از گزینههایی است که جهان در مواجهه با طالب در اختیار دارد. جهان میتواند مکانیسمهای اجرایی را معرفی کند که مانع جریان کمکهای بشری از مجرای رژیم طالبانی شود.»
طالبان در حال حاضر استدلال میکنند که به درخواستهای جامعه جهانی و مردم افغانستان رسیدگی خواهند کرد و ممکن است در آینده با بازگشایی تدریجی مکاتب یا اجازه دادن به زنان در اداراتی مثل شفاخانهها، مکاتب و سایر اداراتی که به نیروی کاری زنان نیاز است، از خود نرمش نشان دهند. آنچه طالبان را وادار به نرمش میکند، بحران اقتصادی و بشری در افغانستان است که کشور را به کمکهای جامعه جهانی وابسته میسازد و طالبان به تنهایی قادر به حل این بحران نخواهند بود. این مسأله زمانی بیشتر روشن میشود که دو سخنرانی رییسالوزرای طالبان را کنار هم قرار بدهیم: ملا حسن آخوند در نخستین سخنرانی صوتی خود گفت طالبان به مردم وعدهی روزی ندادهاند اما در دومین سخنرانی خود در کنفرانسی در کابل از جامعه جهانی خواست به مردم افغانستان کمک کنند. بسیاری از کارشناسان استدلال میکنند که اگر طالبان برای حل بحران بشری به جامعه بینالمللی نیازمند نباشند، هیچگونه نرمش و تغییری از خود نشان نخواهند داد.