مس عینک که در محل تلاقی فرهنگ‌های عصر هلنیستی و هندی موقعیت دارد و گمان می‌رود بین هزار تا دو هزار سال قدمت داشته باشد، زمانی شهری وسیع بود که حول استخراج و تجارت مس شکل گرفته بود.
باستان‌شناسان در این منطقه صومعه‌های بودایی، استوپاها، قلعه‌ها، ساختمان‌های اداری و خانه‌ها را کشف کرده‌اند و در کنار آن صدها مجسمه، نقاشی دیواری، سرامیک، سکه و نسخه‌های خطی نیز کشف شده است.
باستین واروتسیکوس، باستان‌شناس شرکت فرانسوی آیکونم، که تلاش دارد شهر و میراث آن را به‌صورت دیجیتالی ثبت کند، می‌گوید علی‌رغم غارت‌هایی در آغاز قرن، مس عینک «یکی از زیباترین مکان‌های باستان‌شناسی» در جهان است.
اما نیاز طالبان (که در ماه آگست سال گذشته به قدرت بازگشتند)، به یافتن راه‌های جدید درآمدزایی پس از توقف کمک‌های بین‌المللی، این پروژه را به یک اولویت تبدیل کرده که از طرفی می‌تواند نقطه‌ی پایانی برای فعالیت‌های باستان‌شناسی باشد.
کنسرسیوم معدن
اشیای کشف‌شده عمدتا مربوط به قرن دوم تا نهم پس از میلاد هستند، اما وجود ساکنانی پیش از این دوره نیز دور از احتمال نیست؛ و سفال‌هایی نیز یافت شده که قدمت آن به عصر برنز -بسیار قبل از تولد بودیسم- می‌رسد.
مس عینک در ولایت لوگر که قرن‌ها قبل از کشف مجدد توسط یک زمین‌شناس فرانسوی در اوایل دهه ۱۹۶۰ فراموش شده بود، از نظر وسعت و اهمیت هم‌پایه‌ی شهرهای باستانی پمپئی (ایتالیا) و ماچوپیچو (پِرو) است.
این ویرانه‌ها با وسعت هزار هکتار، بر روی قلّه‌ای عظیم واقع شده که کناره‌های قهوه‌ای‌رنگ آن شاهدی بر وجود مس است.
در سال ۲۰۰۷، شرکت بزرگ معدنی متالورژیکال گروپ (ام‌سی‌سی) رهبری یک کنسرسیوم (شرکت ائتلافی) دولتی را به عهده گرفت که بعدها «ام‌جی‌اِی‌ام» نامیده شد، و قراردادی سه میلیارد دالری برای استخراج سنگ معدن طی ۳۰ سال امضا کرد.
پانزده سال می‌گذرد و هنوز این معدن راه‌اندازی نشده است. ناامنی و اختلافات بین پکن و کابل بر سر شرایط مالی قرارداد، دلیل این تأخیر است.
با این حال، این پروژه بار دیگر به اولویت هر دو طرف تبدیل شده و گفت‌وگوها درباره‌ی چگونگی تداوم آن ادامه دارد.
وظیفه‌ی حفاظت
بیم آن می‌رود، این مکان که زمانی یکی از پررونق‌ترین مراکز تجاری در جاده ابریشم به حساب می‌آمد، در نبود نظارت ناپدید شود.
واروتسیکوس به خبرگزاری فرانسه گفت در اوایل دهه ۲۰۱۰، این مکان «یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های باستان‌شناسی در جهان» بود.
ام‌جی‌اِی‌ام در ابتدا شروع عملیات را به مدت سه سال به حالت تعلیق درآورد تا باستان‌شناسان بتوانند بر روی منطقه‌ای که مستقیما به‌خاطر حفر معدن در معرض تهدید قرار گرفته، تمرکز کنند.
از آن‌جا که وضعیت امنیتی ایجاد زیرساخت‌های برنامه‌ریزی‌شده توسط چینایی‌ها را با مشکل مواجه کرد، این دوره به‌طور ناخواسته طولانی شد.
در نتیجه‌ی این تأخیر، هزاران شی کشف شد؛ برخی به موزه کابل منتقل شدند، برخی دیگر در مکانی نزدیک به محل نگهداری شدند.
زمانی‌که در مارچ ۲۰۰۱، طالبان قدرت را به‌دست گرفتند، با انفجار بوداهای غول‌پیکر بامیان توسط دینامیت، جهان را شوک فرو بردند؛ اما امروز ]طالبان[ می‌گویند که مصمم به حفاظت از یافته‌های مس عینک هستند.
عصمت‌الله برهان، سخن‌گوی وزارت معادن و پترولیم به خبرگزاری فرانسه گفت: «محافظت از آنها وظیفه‌ی وزارت اطلاعات و فرهنگ است.»
این سخنان حتا اگر صادقانه باشند، بسیاری از بقایا به حدی حجیم یا شکننده است که امکان جابه‌جایی آنها وجود ندارد و گویا قرار است برای همیشه ناپدید شوند.
چینایی‌ها استخراج از معادن روباز را به استخراج زیرزمینی ترجیح می‌دهند. اگر این پروژه پیش برود، کوه مس گشوده خواهد شد و تمام بقایای گذشته زیر خاک دفن می‌شود.
پیامدهای زیست‌محیطی
افغانستان بر روی منابع عظیم معدنی مس، آهن، بوکسیت، لیتیوم و خاک‌های کم‌یاب قرار دارد که ارزش آنها بیش از یک تریلیون دالر تخمین زده می‌شود.
طالبان امیدوارند سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دالر از مس عینک به‌دست آورند، یعنی حدود ۶۰ درصد کل بودجه دولتی در سال ۲۰۲۲، و اکنون قصد دارند به این روند سرعت بخشند.
به گزارش برهان، آنها در هفته‌های اخیر بارها به مجامع گفته‌اند: «این پروژه باید آغاز شود، نباید بیش از این به تأخیر بیفتد».
این سخن‌گو می‌گوید که بحث‌ها در این مورد تا «۸۰ درصد تمام شده» و فقط نکات فنی باقی مانده که باید به‌زودی روی آن بحث شود.
طالبان می‌خواهند که این قرارداد که شامل ساخت یک نیروگاه برق برای تأمین برق معدن و کابل و یک خط آهن به پاکستان است، به قوت خود باقی بماند. طالبان هم‌چنین مصرند که فرآیند استخراج توسط نیروی کار محلی صورت بگیرد.
چین که اقتصاد آن به‌شدت نیازمند مس است، مایل نیست به این خواسته‌ها پاسخ مثبت بدهد. (MJAM) که به خبرگزاری فرانسه پاسخ نداده و هم‌چنان به دنبال کاهش حق امتیاز است.
پیامدهای زیست‌محیطی نیز یکی از نگرانی‌ها پیرامون این پروژه است. استخراج مس آلاینده است و به مقادیر زیاد احتیاج دارد؛ از طرفی لوگر درحال حاضر منطقه‌ای خشک است.
به گفته‌ی برهان، طالبان به این موضوعات «توجه‌ی جدی» دارند و تضمین خواهند کرد که کنسرسیوم به تعهدات خود در این زمینه عمل کند.
درحال حاضر، این تأخیر فرصتی برای باستان‌شناسان است. با وجود این‌که درحال حاضر هیچ فعالیتی در این محل انجام نمی‌شود، واروتسیکوس امیدوار است که حفاری را قبل از شروع عملیات معدنی دوباره آغاز کند. اما او خاطرنشان می‌کند که حتا همین کار نیز به همکاری و بودجه بین‌المللی بستگی دارد.