(مهاجرت وعودت افغان‌ها در سال 2015 و ربع اول سال 2016 بر اساس آمار سازمان ملل)
سال 2015 میلادی، تحرکات و جابهجاییهای گسترده‌ی جمعیتی در کشور اتفاق افتاد. این جابه‌جایی‌ها به اشکال مختلف از جمله خروج بی‌رویه‌ی افغان‌ها به مقصد اروپا، جابهجاییهای داخلی و عودت مهاجران صورت گرفته است. جابه‌جایی جمعیتی در سال گذشته، دست‌کم در یک‌ونیم دهه‌ی اخیر بی‌سابقه بود. هزاران نفر در این جابه‌جایی‌ها خانه و کاشانه‌ی خود را از دست دادند، صدها نفر در آب‌های ترکیه و یونان جان باختند و میلیون‌ها دالر از کشور خارج شده و به دست قاچاقبران انسان قرار گرفتند. از همه مهمتر موج مهاجرتی که درسال گذشته شکل گرفت، به‌لحاظ روانی وضعیت دشواری را بر جامعه حاکم ساخت.
موج مهاجرت به‌سمت اروپا
با باز شدن مرزهای اروپا به روی مهاجران در اوایل سال 2015، موج مهاجرت از کشور به‌سوی اروپا افزایش یافت. براساس آمارها، در این سال بیش از 250 هزار مهاجر کشور را به مقصد اروپا ترک کردند. براساس ارزیابی سازمان بین‌المللی مهاجرت، مهاجران افغان پس از مهاجران سوری بیشترین رقم مهاجران جهان را در سال 2015 تشکیل می‌داد. بخش عمده‌ی مهاجران افغان در المان درخواست پناهندگی کرده‌اند و پس از آن کشورهایی مانند سویدن، سویس، دانمارک، بلژیک، هالند و آیسلند بیشترین رقم درخواست پناهجویی از سوی افغان ها را ثبت کرده‌اند.
با مسدود شدن مرزهای اروپا، اکنون موج مهاجرت اندکی فروکش کرده است. اخیراً وزارت مهاجرین اعلام کرده است که روند خروج مهاجران از کشور به پایین‌ترین سطح خود در یک سال گذشته رسیده است. بااین‌وجود، بسیاری‌ها تلاش دارند راه‌های جدیدی را برای خروج از کشور به آزمون بگیرند. اکنون کمپ‌های سازمان ملل متحد در کشورهای اندونیزیا، مالیزیا، ترکیه، هند، پاکستان، سریلانکا و برخی از کشورهای آسیای میانه، مقصد مهاجران افغان را تشکیل می‌دهند. هرچند آمار دقیقی در مورد مهاجران افغان در کمپ‌های سازمان ملل متحد وجود ندارد، اما بدون شک این مهاجران رقم قابل توجهی را تشکیل می‌دهند.
بی‌جاشدگان داخلی
خروج از کشور تنها مسأله‌ی مهاجرت و جابه‌جایی جمعیتی در کشور نیست. بخش عمده‌ی جابه‌جایی جمعیتی مربوط به بی‌جاشدگان داخلی میباشد. این جماعت به‌دلیل ناامنی، فقر و مشکلات اقتصادی مجبور شده‌اند خانه و کاشانه‌ی‌شان را رها کرده و به حاشیه‌ی شهرها و مناطق امن‌تر پناه‌گزین شوند.
کمیشنری عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) در تازه‌ترین گزارش خود در مورد جابه‌جایی جمعیت در افغانستان اعلام کرده که در سه ماه اول سال 2016م 81445 نفر بی‌جاشده را در سراسر کشور به ثبت رسانده‌اند. این رقم، در ربع اول سال 2016م، افزایش چشم‌گیری در شمار بی‌جاشدگان داخلی را نشان می‌دهد. براساس گزارش این سازمان، از مجموع 34 ولایت در افغانستان، در 23 ولایت مردم از خانه‌های خود بی‌جا شده‌اند. از مجموع این 23 ولایت، ولایت بغلان با 25 هزار بی‌جاشده در صدر و پس از آن ارزگان با 12هزار، هلمند با 9 هزار، کندز با 6 هزار و کندهار با 5 هزار بی‌جاشده به ترتیب در درجه‌ی دوم تا پنجم قرار دارند.
عودت‌کنندگان
با وجود خروج بی‌رویه‌ی مردم از کشورطی سال 2015م، این روند لزوماً یک روند یک‌طرفه نبوده است. در جریان این سال شمار عودت‌کنندگان نیز افزایش را نشان می‌دهد. کمیشنری عالی پناهندگان سازمان ملل متحد گزارش داده که به‌طور مجموعی 58460 نفر در سال 2015 به کشور بازگشته‌اند. رقم عودت‌کنندگان در سال 2014م 17 هزار نفر بوده است.
این سازمان در گزارش خود گفته است که بیشترین رقم عودت‌کنندگان از پاکستان به کشور بازگشته‌اند. دلیل اصلی افزایش عودت مهاجران از پاکستان، آزار و اذیت آنان، اخراج اجباری، بازداشت‌های خودسرانه و اخاذی و اجحاف از سوی پولیس و مردم پاکستان عنوان شده است. شمار عودت‌کنندگان از ایران در مقایسه با پاکستان کم‌تر گزارش شده است. درگزارش این سازمان، اندکی بهبودی در وضع مهاجران افغان در ایران نیز به‌چشم می‌خورد. در جریان سال 2015 م شماری از مهاجران از اروپا نیز به‌شکل داوطلبانه به‌کشور بازگشته‌اند. سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM)، شمار افرادی را که به‌شکل داوطلبانه از اروپا به کشور بازگشته اند، 920 نفر اعلام کرده است. براساس گزارش این سازمان، 45 درصد این افراد از آلمان و متباقی از دیگر کشورهای اروپایی به کشورعودت کرده‌اند.
چالش‌های پیش رو
هرسه گروه مهاجران، عودت‌کنندگان و بی‌جاشدگان داخلی با مشکلات و چالش‌های خاصی مواجه می‌باشند. مشکل اصلی مهاجران سرنوشت نامشخص و وضعیت رقت‌بار شان در کمپ‌ها میباشد. اکثر کشورهای اروپایی اعلام کرده‌اند که بخش عمده‌ی مهاجران افغان واجد شرایط پناهندگی نیستند و دوباره به کشورشان بازگردانده می‌شوند. در این‌جا حکومت نیز با مهاجرانی که به سمت اروپا رفته‌اند، ابراز همنوایی ندارد. اخیراً رییس‌جمهور غنی گفته بود که با این مهاجران ابراز همدردی ندارد. هرچند مقام‌های حکومتی گفته‌اند که مانع اخراج اجباری مهاجران از اروپا می‌گردند، اما کار بیشتری در این زمینه انجام نشده و هزاران نفر از شهروندان کشور در برزخ قبولی و یا اخراج اجباری در کشورهای اروپایی به‌سر می‌برند.
وضعیت بی‌جاشدگان داخلی از این بدتر است. هزاران بی‌جاشده‌ی داخلی در حاشیه‌ی شهرها بدون سرپناه زندگی می‌کنند. کمبود مواد غذایی، فقدان خدمات صحی، عدم دسترسی به درس و تعلیم و عدم دسترسی به بازار کار و اشتغال از مشکلات اساسی آنان می‌باشند. کمک‌هایی که از سوی نهادهای بین‌المللی برای بی‌جا شدگان داخلی انجام می‌شود، عمدتاً محدود بوده و به‌شکل موقت در اختیار این افراد قرار داده می‌شود. این کمک‌ها نمی‌تواند مشکل بی‌جا شدگان داخلی را به‌شکل اساسی حل کند. گسترش ناامنی و فقر به‌شدت هرچه بیشترِ این مسأله افزوده و این روند را افزایش داده است.
با این‌که دولت و نهادهای بین‌المللی در تلاش‌اند تا مهاجران را به کشور بازگردانند، اما وضعیت عودت‌کنندگان در کشور نیز چندان مطلوب گزارش نشده است. اکثر عودت‌کنندگان نمی‌توانند در شهرهای کشور ساکن شوند و به‌دلیل تجربه‌ی زندگی شهری در کشورهای دیگر، اکنون با مشکل عدم تطابق با زندگی روستایی در کشور مواجه می‌باشند.
از همه مهمتر، عودت‌کنندگان با مشکل بیکاری و تأمین معیشت مواجه‌اند. در گزارش کمیشنری عالی پناهندگی سازمان ملل متحد، آمده که 54 درصد خانواده‌ها گفته‌اند که شاغل‌اند، اما 46 درصد دیگر گفته‌اند که فاقد اشتغال می‌باشند. 50 درصد خانواده‌ها گفته‌اند که شاغلین روزمزداند. شمار کوچکی گفته‌اند که در ادارات دولتی، مؤسسات، سیستم حمل‌ونقل، کشاورزی و دامداری مصروف می‌باشند. سطح درآمد شاغلین نیز بسیار پایین گزارش شده است. 63 درصد گفته‌اند که بیشتر از 50 افغانی در روز عاید دارند، و 37 درصد دیگر گفته‌اند که درآمد روزانه‌ی‌شان کم‌تر از پنجاه افغانی میباشد. ده درصد خانواده‌ها تأیید کرده‌اند که اطفال‌شان مصروف کارهای روزانه می‌باشند. 69 درصد وضعیت اقتصادی خود را بدتر از شرایط مهاجرت ارزیابی کرده‌اند و تنها 21 درصد اندکی بهبودی در وضع اقتصادی خود گزارش داده‌اند.