- حمید فرهادی
جمعه‌حسن پس از آن‌که از یافتن کار در بلخ ناامید می‌شود، همراه با سه کارگر دیگر رخت سفر به کابل می‌بندند. پس از روزها سرگردانی در بازار کار کابل، سرانجام او و سه همراهش در یکی از کورههای خشت‌پزی صاحب کار میشوند. حالا او کار می‌کند، به گفته‌ی خودش «کارِ بسیار سخت»، اما دل‌خوشی‌اش این است که از این راه مصارف خود و خانواده‌اش را تأمین می‌کند.
جمعه‌حسن مسئولیت دارد از سر صبح تا عصر، بیلی به‌دست بگیرد و روی خشت‌های خام خاک رو کند. او درحالی‌که با دست چپ عرق پیشانی‌اش را پاک می‌کند، می‌گوید: «روزهای تابستان کارکردن در این‌جا به دوزخ می‌ماند.»
جمعه‌حسن تنها نیست، بیش‌تر از 90 کارگر دیگر نیز همزمان با او در یکی از کورههای خشت‌پزی «ده‌سبز» مصروف کار هستند.
ولسوالی ده‌سبز در شمال‌شرق کابل حدود ده کیلومتر از شهر فاصله دارد. دست‌کم 150 هزار نفر در 44 قریه‌ی این ولسوالی زندگی می‌کنند و روزبه‌روز نفوس آن افزایش می‌یابد. هرچند ده‌سبز یک ولسوالی محاط به خشکه است و زمینه‌ی کار زراعتی در آن چندان مساعد نیست، اما وجود کورههای خشت‌پزی و زمینه‌ی کار سبب شده است هزاران انسان برای زندگی موقتی و دایمی در این محل دل ببندند.
نوران‌شاه دو سال پیش با خانواده‌اش یکجا از ولایت ننگرهار به ده‌سبز کابل آمده است و او اکنون در یکی از کورههای خشت‌پزی مسئولیت خشت‌زنی را برعهده دارد. نوران‌شاه از هر هزار خشت 395 افغانی دست‌مزد دریافت می‌کند و به گفته‌ی خودش هر هفته پنج تا هفت‌هزار افغانی درآمد دارد.
بر بنیاد گفته‌های رییس کسبه‌کاران ولسوالی ده‌سبز، در این محل 450 کوره از قبل ساخته شده است و اکنون اما تنها 250 کوره‌ی آن فعال و متباقی به‌دلیل کاهش تقاضای خشت، غیرفعال هستند.
جنت‌گل مجاهد می‌گوید که بازار کار در این محل نسبت به سابق کم‌رونق شده است و به همین دلیل اکثر کوره‌ها غیرفعال شدند: «ساختمان‌سازی و عمران و آبادی کم شده، چون سرمایه نیز کاهش یافته است.»
به گفته‌ی آقای مجاهد قبلا حدود 45 هزار تن در کورههای خشت‌پزی صاحب کار بودند، اما حالا این رقم به نصف رسیده است.
کارگران کورههای خشت‌پزی از باشنده‌های ده‌سبز و تعدادی از ولایت‌های ننگرهار، بلخ، کندز، کنر، پروان و لغمان هستند که به‌صورت روزمزد کار می‌کنند. با کاهش تعداد کورههای خشت‌پزی در ده‌سبز، مزد کارگران نیز کاهش چشم‌گیری داشته است، چنان که جمعه‌حسن و نوران‌شاه به گفته‌ی خودشان امسال تقریبا نصف مزد سال‌های گذشته را دریافت می‌کنند.
زیور، مسئول یکی از کورههای خشت‌پزی می‌گوید: «هنوز روزانه 10 تا 15 نفر به کوره‌ی ما می‌آیند و می‌گویند هرکاری باشد انجام می‌دهیم.»
خشت‌مال‌های کوچک با رویاهای بزرگ
در اطراف نوران‌شاه کودکانی را می‌بینم که با لباس‌های ژولیده و سرووضع به‌هم‌ریخته، در کنار مردان جوان و میان‌سال کار می‌کنند.
بلال یکی از این کودکان است. او همه روزه به درخواست پدرش به این مکان می‌آید تا زغال‌های سوخته را جمع‌آوری کرده و به خانه انتقال دهد. او همزمان از خانه برای پدرش غذا و آب می‌آورد. از بلال 9 ساله می‌پرسم که آیا به مکتب می‌رود، حرف نمی‌زند و سرش را به نشانه‌ی منفی تکان می‌دهد.
تنها بلال در این محل از رفتن به مکتب محروم نیست، بلکه اکثر آنان از مکتب محروم هستند و زمینه‌ی آموزش و پرورش برای‌شان مساعد نشده است. آن‌ها می‌گویند مکتب از محل‌شان بسیار دور است و ترجیح می‌دهند اوقات روزانه‌ی‌‌شان را در کورههای خشت‌پزی کار کنند.
کودکان دور من جمع شده‌اند و همه می‌خواهند حرف بزنند. من می‌گویم که آرزوی‌تان چیست، همه یک‌صدا می‌گویند «ما صلح می‌خواهیم.»
برایم تعجب‌برانگیز است. از این کودکان می‌پرسم صلح یعنی چه؟ از این وسط بلال صدا می‌کند: «که طالبان نباشند.»
این کودکان تمامی‌شان به زبان پشتو سخن می‌گویند و از «باسول» ننگرهار به ده‌سبز آمده‌اند. از آن‌ها می‌پرسم این‌جا بهتر است یا باسول؟ حسین کودک دیگر می‌گوید: «این‌جا بهتر است، چون طالب نیست.» هرکدام این کودکان رویاهای بلندی دارند و می‌خواهند در آینده «داکتر» و «انجینر» شوند.
معضل آلودگی هوا چه می‌شود؟
کورههای خشت‌پزی ده‌سبز درحالی‌که هزاران تن را صاحب کار کرده است، کماکان یکی از عوامل عمده‌ی آلودگی هوا و محیط‌زیستِ کابل خوانده می‌شود.
آگاهان محیط‌زیست می‌گویند که زغال سنگ حاوی مواد «منوکسید کربن»، «دی‌اکسید کربن» و دیگر آلاینده‌های هوا است که سلامتی افراد تاثیرات ناگواری برجای می‌گذارد.
باشنده‌های ولسوالی ده‌سبز نیز از پیامدهای تولید خشت در این محل به‌شدت نگران‌اند. صفی‌الله یکی از باشنده‌های این محل می‌گوید که آلودگی صوتی همواره برای آنان یک خطر بوده است، اما دولت در این زمینه کم‌ترین توجه را معطوف کرده است.
آلودگی هوا در ده‌سبز، تنها باشنده‌های این ولسوالی را تهدید نمی‌کند، بلکه در شهر کابل نیز این آلاینده‌های هوا تاثیرات ناگواری برجای گذاشته است، چنانکه همه ساله یکی از نگرانی‌های جدی پایتخت‌نشینان آلودگی هوا است که بخش اعظمی آن از کورههای خشت‌پزی تولید و تکثیر میشوند.
حسن غلامی کارشناس محیط‌زیست می‌گوید که زغال سنگ در کشور به‌صورت معیاری و درست استخراج نمی‌شود و وقتی زغال سنگ می‌سوزد به‌صورت کامل نمی‌سوزد و حجم زیاد آن تبدیل به دود و خاکستر می‌شود که به‌شدت روی آلودگی هوا تاثیرگذار است.
آقای غلامی می‌گوید که از نگاه طراحی شهری ساحاتی که تولیدکننده‌ی آلودگی هواست نباید در نزدیکی شهر ساخته شود و برای جلوگیری از آلودگی آن پلان مشخص در نظر گرفته شود.
برای تشخیص میزان آلودگی هوا در ده‌سبز، کافی است در بازار این ولسوالی ایستاده و به اطراف آن نظاره کرد. دودی که از این کوره‌ها تولید می‌شود، سیمای آسمان این ولسوالی را تغییر داده است.
بیش‌تر کورههای خشت‌پزی در این محل از زغال سنگ و عده‌ای از آنان مواد سوختی زائد و چرم استفاده می‌کنند. در کوره‌ی خشت‌پزی زیور روزانه 35 هزار خشت تولید می‌شود که در هفته 120 تا 130 تُن زغال سنگ مصرف دارد و هرباری که عبدال‌نظر و کریم‌الله زغال سنگ را بر تنور کوره می‌اندازند، دود غلیظی فضا را فرامی‌گیرد.
جنت‌گل مجاهد رییس کسبه‌کاران ولسوالی ده‌سبز می‌گوید که آلودگی هوا بر سلامتی مردم تاثیر گذاشته است. وی می‌افزاید: «تنها مشکل مردم نیست، مشکل ما هم هست، فرزندان ما هم با این مشکل گرفتار هستند، باغ های ما از دود و آلودگی سیاه و کبود میشوند و ثمر نمی دهد، ولی مردم مجبور است، دیگر کار نیست.»
آقای مجاهد می‌افزاید که مالکان این کورههای خشت‌پزی آماده هستند تا هر راهکاری را که از سوی ادارهی محیط‌زیست در نظر گرفته می‌شود، بپذیرند.
ادارهی محیط زیست نیز می‌پذیرد که کورههای خشت‌پزی در حومه‌های شهر کابل، پیامدهای منفی بر محیط‌زیست و آلودگی هوای این شهر برجای می‌گذارد، اما این اداره از اجرای طرزالعمل مشخص برای کاهش میزان آلودگی نیز خبر می‌دهد.
مهندس نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیطزیستی ادارهی محیط‌زیست می‌گوید که تا سال 1397 تمامی کورههای خشت‌پزی به‌صورت خودسر فعالیت می‌کردند و اما اکنون این اداره در نظر دارد تا این کوره‌ها را ابتدا ثبت اسناد کرده و سپس برای کاهش میزان آلودگی آن اقدام کند.
آقای نیک‌محمد می‌افزاید: «ادارهی ملی محیط‌زیست سروی‌ای را در مورد کورههای خشت‌پزی تمام ساحات کابل انجام داد و سپس گزارش آن را به کمیسیون عالی جلوگیری از آلودگی هوا سپرد و در آن به وزارت صنعت و تجارت وظیفه سپرده شد که برای ثبت و کنترل آن طرزالعمل تهیه کند و این طرزالعمل تهیه‌شده و برای اجرای آن کار صورت می‌‌گیرد.»
سال پیش همزمان با شکایت و نگرانی‌ها از آلودگی هوا در کابل، ادارهی ملی حفاظت از محیط‌زیست گفته بود که این اداره در نظر دارد تا برای کاهش میزان آلودگی، در دودکش کورههای خشت‌پزی فلتر نصب کند، اما تا کنون چنین طرحی اجرایی نشده است.
مهندس نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش محیطزیستی ادارهی محیط‌زیست در این زمینه می‌گوید: «ابتدا طرح ساختن دودکش‌های ثابت از سوی ادارهی محیط‌زیست برای مالکان کورههای خشت‌پزی گوشزد شده است و سپس سنجیده خواهد شد که چه نوع فلتر در این زمینه کارساز خواهد بود.»
رییس نظارت و تفتیش محیطزیستی ادارهی محیط‌زیست می‌گوید که 508 کوره‌ی خشت‌پزی در کابل موجود است که تمام آن معضل جدی در آلودگی محیط‌زیست به‌حساب می‌آیند.
آلودگی هوا برای پایتخت‌نشینان مشکل بسیار جدی است. اما هستند کسانی که خطرات آن را با جان خریده‌اند. زیور مسئول این کوره‌ی خشت‌پزی نیز می‌گوید آلودگی هوا برای مردم محل مهم نیست، چون همه غریب‌کار هستند و کارشان را مهم می‌دانند. از عبدال‌نظر که در یکی از کورههای خشت‌پزی کار می‌کند، می‌پرسم زندگی در وسط دود و آلودگی چه حسی دارد؟ او می‌گوید «آلودگی برای ما معلوم نمی‌شود، چون عادت کردیم. اگر هم این‌کار را نکنیم چه باید کنیم؟ دیگر جای که کار نیست.»