- حمید فرهادی
اخیرا شماری از دانش‌آموزان با پخش ویدیوهایی در شبکه‌های اجتماعی از مشکلات محتوایی و زبانی کتاب‌های درسی انتقاد می‌کنند و از وزیر معارف کشور می‌خواهند که در این زمینه پاسخ دهد. این کودکان مدعی‌اند که درک مطالب شماری از کتاب‌های آموزشی برای‌شان دشوار است و استادان آن‌ها نیز از وضاحت در این زمینه عاجز‌ند.
نخستین ویدیو مربوط «نیایش خطیبی» دانش آموز صنف هشتم یکی از مکتب‌های شهر کابل است. نیایش با خواندن پاره‌ای از کتاب «تعلیم و تربیه اسلامی» صنف هشتم از میروس بلخی، وزیر معارف کشور خواهان وضاحت می‌شود.
ویدیوی نیایش خطیبی توسط «گروه گهواره» در فیسبوک به اشتراک گذاشته شده و کاربران زیادی از این موضوع استقبال کرده‌اند. در پی آن دانش‌آموزان دیگری نیز با ضبط ویدیوهای جداگانه و گذاشتن عکس از پاره‌هایی کتاب‌های آموزشی در شبکه‌های اجتماعی، خواستار بازنگری و اصلاح نصاب معارف کشور شده‌اند.
پیش از این نیز بارها در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی کارشناسان و مسئولان حکومتی از ضرورت بازنگری نصاب معارف سخن گفته‌اند.
چندی پیش داکتر محی‌الدین مهدی عضو پیشین مجلس نمایندگان طی مقاله‌ای تحت عنوان «تاریخ‌نگاری یا تاریخ‌سازی» پاره‌ای از کتاب تاریخ صنف یازدهم در مورد «جنگ اسکندر با افغان‌ها» را نقد کرده و با استناد از سیزده منبع معتبر تاریخی موضوع جنگ اسکندر با افغان‌ها را نادرست خوانده بود.
میرویس بلخی، سرپرست وزارت معارف کشور نیز بازنگری بر کیفیت و محتوای نصاب تعلیمی را از اولویت‌های دهه‌ی معارف دانسته بود و آخرین مورد رییس‌جمهور غنی نیز با نواختن زنگ سال تعلیمی از ضرورت بازنگری نصاب معارف سخن گفت.
اما ایرادهای جدی در نصاب معارف کشور چیست؟
برای بررسی این ادعا سراغ شماری از استادان مکاتب و نهادهای آموزشی را می‌گیرم.
اشتباهات دستوری و محتوایی
در نخستین ویدیویی که توسط گروه گهواره در فیسبوک به نشر رسید، نیایش پاره‌ای از کتاب تعلیم و تربیه اسلامی را به خوانش می‌گیرد که به گفته‌ی او درک آن برای دانش‌آموزان صنف هشتم دشوار است. این مطلب چنین آمده است: «بیع صحیح نافذ لازم؛ عبارت از بیعی است که از روی اصل و وصف مشروع بوده، نه در آن ملکیت کسی دخیل باشد و نه در آن کدام خیاری از خیارات موجود باشد. بیع صحیح غیرلازم؛ عبارت از آن بیع مشروع است که حق کسی به آن تعلق نداشته باشد، اما یکی از خیارات در آن موجود باشد.»
سید عبدالوکیل مصلح، دارای مدرک کارشناسی ارشد حقوق از دانشگاه شمالی «اوهایو» آمریکا با انتشار ویدیویی انتقاد نیایش را بجا دانسته و افزوده که در این مطلب اصطلاحات فقهی و حقوقی به‌کار رفته است که درک آن برای دانش‌آموزان دشوار است.
آنچه که از صحبت شماری از استادان و دانش‌آموزان برمی‌آید، اشتباهات دستوری، نگارشی و محتوایی در کتاب‌های مکاتب بسیار رایج و معمول بوده است.
گروه گهواره نخستین نهادی است که در زمینه‌ی بازنگری نصاب معارف کارزار به راه انداخته و به‌صورت جدی اشتباهات رایج در کتاب‌های آموزشی را بررسی می‌کند. گهواره مجموعه‌ای از نویسندگان، مترجمان، ویراستاران، صفحه‌آراها و نقاشان است که از سه سال بدین‌سو در زمینه‌ی تولید کتاب و راه‌اندازی برنامه‌های آموزشی-سرگرمی برای کودکان کار می‌کند و تا کنون بیش از 130 جلد کتاب را به‌صورت الکترونیکی (پی‌دی‌اف) و چاپی به زبان‌های فارسی، پشتو و انگلیسی برای کودکان توزیع کرده است.
ذبیح مهدی مؤسس گروه گهواره می‌گوید که در کنار این‌که مطالبی آموزشی در کتاب‌های معارف پر از اشتباهات املایی و انشایی است، در مواردی زبان کتاب‌ها نیز مناسب کودکان نیست. آقای مهدی می‌افزاید: «مثلا در هر صفحه‌ی کتاب تعلیم و تربیه صنف هشتم دیده می‌شود که پاورقی داده شده است. مطالب به منابع بسیار موثق و بااهمیت ارجاع داده شده است، اما معمول نیست که در کتاب‌های درسی برای کودکان پاورقی داده شود.»
در ادامه‌ی کارزار بازنگری نصاب معارف ویدیویی از «کتایون» دانش‌آموز صنف ششم یکی از مکاتب کابل به اشتراک گذاشته شده است. کتایون شعری را با موضوع «پسر رو قدر مادر دان…» می‌خواند که در کتاب دری صنف ششم سراینده‌ی آن را «مائل» نوشته‌اند، اما در اصل این شعر منسوب به «ایرج میرزا» شاعر ایرانی است. کتایون در این ویدیو خطاب به سرپرست معارف می‌گوید: «این شعر از اول تا آخر به پسرها است، من از شما می‌پرسم برای من که دختر هستم این شعر چه پیام دارد و من چرا این شعر را باید بخوانم و حفظ کنم؟»
ذبیح مهدی موسس گهواره می‌گوید که اشاره‌ی «کتایون» به کلیشه‌های جنسیتی است که در کتاب‌های آموزشی به چشم میخورد. به گفته‌ی وی در کتاب‌های مکاتب به موضوعات عام بشری کم‌تر پرداخته شده است.
سونیا آژمان که تجربه‌ی سه سال تدریس در یکی از مکاتب شهر کابل را داشته، می‌گوید که کتاب‌های معارف دچار کاستی‌ها و اضافاتی است که برای وی رنج‌آور بوده است. او می‌گوید که در مواردی زیادی به نارسایی واژگانی و انشاء نادرست در کتاب‌های مکاتب می‌توان اشاره کرد.
«مثلا به‌جای این‌که «در این» نوشته شود، در کتاب‌ها نوشته‌اند «درین». یا هم در مورد ادبیات منثور و همین‌طور به تاریخ ادبیات قبل و بعد از اسلام و امروز و نظم و نثر ادبیات غیرشرقی کم‌ترین توجه صورت گرفته است.»
مقیم مهران، استاد زبان و ادبیات مکتب معرفت می‌گوید که در برخی موارد در کتاب‌های آموزشی موضوعات وارونه جلوه داده شده است: «در فرهنگ صنف یازده در مورد افتخارات ورزش افغانستان در المپیک سخن رفته است، اما از شخصی مدال‌آور نام برده نشده و عکس شخص دیگری در کتاب درج شده است.»
نخستین مدال‌آور افغانستان در بازی‌های المپیک روح‌الله نیکپا است که در سال 2008 مدال برنز را به‌نام افغانستان ثبت کرد.
آقای مهران می‌افزاید: «در پشتوی صنف دوازده واژه بلخ و بخدی به زبان پشتو و واژه‌های پکتیا و پکتیکا ربط داده شده، درحالی‌که ما در دانشگاه این موضوعات را در ادبیات فارسی خواندیم. و یا در دری صنف یازده آمده است در دربار احمدشاه ابدالی یا دربار تیمورشاه شاعران سبک هندی وجود داشت، اما من به‌عنوان کسی که تاریخ خوانده‌ام، با همچنین چیزی را برنخورده‌ام. در واقع یک نوع برتری‌جویی مشاهده می‌شود.»
سطحی‌نگری و برجسته‌سازی
شماری از آموزگاران مکاتب ادعا می‌کنند که در نصاب حاضر به‌صورت واضح سطحی‌نگری و در مواردی برجسته‌سازی شده است.
مقیم مهران می‌گوید که هیچ تسلسل و پیوست منطقی میان مطالب درسی وجود ندارد و نصاب فعلی فاقد نگاه استراتژیک و درازمدت است. به باور او در کتاب‌های آموزشی بعضی موارد نه به‌صورت توصیفی و تحلیلی که به صورت سطحی پرداخته شده است. «مواد مخدر و محیط زیست به‌عنوان چالش‌های عمده در جامعه‌ی ما مطرح می‌شود، اما بسیار به‌صورت سطحی به آن‌ها پرداخته شده، درحالی‌که ما می‌توانیم نگاه‌های جهانی و بین‌المللی را با زبان ساده در متن بگنجانیم. اما در عوض بعضی مواردی بسیار کوچک، بزرگ‌نمایی شده است. در دری صنف یازده یک درسی وجود دارد با عنوان مثلا «نامه‌نگاری» که در آخر هر درس تکرار می‌شود، تکراری که سبب دل‌زدگی دانش‌آموزان می‌شود.»
سونیا آژمان می‌گوید که در مواردی برای پرحجم نشان‌دادن کتاب‌های آموزشی موضوعات بی‌ربط در آن‌ها درج شده است. «در کتاب‌های دری از صنف پنج تا صنف دوازدهم مثلا در مورد ورزش، علائم مین‌ها، ترحم با حیوانات، مواد مخدر و غیره پرداخته شده است که ربطی به ادبیات ندارد.»
به باور خانم آژمان در کتاب‌های آموزشی گردآورنده‌ها به موضوعات به‌روزنشده بسنده کرده‌اند و در مورد شاعران و نویسندگان مطرح معلومات بسیار کهنه و قدیمی درج شده است.
در همین حال مسئولان وزارت معارف کشور می‌پذیرند که نصاب فعلی دچار نواقص و عیب‌های جدی است، اما می‌گویند که این نواقص در نصاب بعدی برطرف خواهد شد.
سخن‌گوی وزارت معارف می‌گوید: «ما این مشکلات را احساس کردیم، برای ما شکایت رسیده است که محتوای کتاب‌های درسی گاهی بسیار مغلق است، افزون به این‌که مغلق است، معیاری نیست، متناسب به وضعیت امروزی جامعه ما نیست. اشتباهاتی هم در نصاب ما وجود دارد، تعداد مضامین ما بسیار است، رشته‌بندی نیست، اما وزارت معارف اکنون در حال رسیدگی به این مشکلات است.»
نوریه نزهت، سخن‌گوی وزارت معارف می‌افزاید که در نصاب بعدی اشتباهات و نواقص نصاب فعلی برطرف خواهد شد و دانش آموزان متناسب با جامعه و نیاز عصر امروز آموزش خواهند دید.
«در حال حاضر کارها پیشرفت داشته، ما چارچوب نصاب را آماده ساخته‌ایم و روی مفرداتش کار صورت می‌گیرد، وعده می‌دهیم که وقتی نصاب جدید شود، نصاب کاربردی و متناسب با معیارهای امروزی جامعه‌ی ما خواهد بود.»
به گفته‌ی سخن‌گوی وزارت معارف قرار است تا نیمه‌های سال 1399 و یا سال 1400 خورشیدی نصاب معارف به‌روز و کاربردی شود. «نصاب‌شناس‌های جدید در این زمینه کار می‌کنند و این‌بار اشتباهات و غلطی‌ها به حداقل خواهد رسید.»
