سال‌هاست که اتحادیه سینماگران افغانستان، به‌جای محور اتحاد اهالی سینما، نقطه‌ای پراکندگی و تفرق سینماگران است. اغلب این کش‌وقوس‌ها زمانی بالا می‌گیرد که اتحادیه سینماگران کمیته‌ای را برای گزینش فیلم و معرفی آن به آکادمی اسکار تشکیل می‌دهد و نماینده‌ی افغانستان به‌دلایلی از فهرست اولیه‌ی آکادمی اسکار بدون نامزدی یا رقابت برای دریافت جایزه حذف می‌شود. بیش‌تر فعالان حوزه‌ی سینما مسأله‌ی مشروعیت و صلاحیت این اتحادیه را پیش کشیده و آن را زیر سوال می‌برند، زیرا به قول آن‌ها این اتحادیه ساختارمند و همه‌پذیر نیست و تعدادی دور هم جمع شده و از اسم بقیه سینماگران استفاده می‌کنند.
پرسش این جاست که این مشکلات از کجا آب می‌خورد؟ چرا بسیاری از فعالان حوزه‌ی سینما اعتمادی به اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان ندارند؟ و اتحادیه‌ی سینماگران درگیر چه کاری است آیا به‌قول برخی فیلم‌سازان از آن فقط اسمی باقی مانده است؟
بی‌اعتمادی به اتحادیه
فعالان حوزه‌ی سینما در افغانستان پراکنده و نامنسجم‌اند و اتحاد یا به عبارتی سقفی ندارند که همه زیر آن جمع شوند. اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان که حدود 15 سال از تأسیس آن می‌گذرد، نیز نتوانسته سقف یا آدرسی برای اهالی سینما شود. بسیاری از سینماگران نه عضو این اتحادیه شده‌اند و نه هم اعتمادی به آن دارند. برخی دیگر می‌گویند که حتا از بودن و نبودن چنین اتحادیه‌ای بی‌اطلاع‌اند و چه بسا فقط اسمی از آن باقی مانده باشد.
محمدخادم حیدری، کارگردان و مستندساز میگوید از سال 1381 تا اکنون که او در عرصه‌ی سینما در افغانستان کار می‌کند، شاهد هیچ‌گونه فعالیت این اتحادیه نیست، انگار که چنین نهادی وجود ندارد. آقای حیدری عضویت این اتحادیه را نگرفته، زیرا به‌قول خودش بودن و نبودن آن هیچ فرقی از هم ندارد.
این کارگردان میگوید که اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان، کارکردی مفیدی نداشته و همین‌طور گزارشی هم از کارهایش به سینماگران ارایه نمی‌کند: «در بحث اسکار فقط یک شلوغ بازی می‌شود، دیگر تمام. اتحادیه هیچ تأثیری در سینمای افغانستان نداشته و ندارد. نمی‌دانیم که چه کسی آن‌جا آمده و از چه آدرسی آمده و چرا رییس و هیأت رهبری آن سال‌ها است تغییر نمی‌کند؟»
مسعود اسلامی فیلم‌ساز و کارگردان، 13 سال است در حوزه‌ی سینما کار می‌کند و هنوز عضو اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان نشده است. او میگوید که اعتمادی به این اتحادیه ندارد، زیرا مسئولان اتحادیه نه برای خود کار کرده‌اند و نه برای دیگر فیلم‌سازان کاری می‌کنند. به باور این فیلم‌ساز، یک اتحادیه‌ی نوتشکیل با مدیریت جدید و همه‌پذیر، می‌تواند مشکل سینماگران را حل کند: «رییس اتحادیه با چند نفری که دور خود جمع کرده، انتقادهای بقیه سینماگران را نمی‌خواهد بشنود. فیلم‌سازهای که فیلم می‌سازند انتقاد دارند اما تعدادشان کم است و کسی هم توجه نمی‌کند.»
اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان در سال 1383 خورشیدی تأسیس شده و حدود 30 نفر عضو دارد. جوان‌شیر حیدری، از زمان تأسیس آن تا اکنون به‌عنوان رییس این اتحادیه کار می‌کند. طبق طرزالعمل این اتحادیه، هر سال باید کنگره برگزار شود و رییس، هیأت رهبری و اداری آن براساس رای اعضا انتخاب شوند. اما این اتحادیه تا هنوز موفق نشده که در جریان این 15 سال حتا یک بار کنگره‌اش را برگزار کند.
لطیف احمدی، فیلم‌ساز و عضو اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان میگوید که 10-15 سال است که علیه اتحادیه انتقادهای جدی وجود دارد و او این انتقادها را به اتحادیه وارد می‌داند. آقای احمدی اعتراف می‌کند این اتحادیه «واقعا» کاری نمی‌کند و حالا هم در وضعی است که دفتر مشخص ندارد و هیأت رهبری آن یک بار در سال هم جلسه‌ای برگزار نمی‌کند: «اتحادیه هیچ‌گونه کار چشم‌گیری در عرصه سینما نکرده. اتحادیه گاهی یک مکتوب می‌نویسد و اگر کدام عضو مریض شود به وزارت فرهنگ معرفی می‌کند. اتحادیه به نام است فقط.»
این عضو اتحادیه می‌افزاید که رییس و هیأت رهبری اتحادیه مسئولیت دارند که با دعوت از اعضا هر سال کنگره را برگزار کنند تا زمینه‌ی گزارش‌دهی و فرصت برگزاری انتخابات فراهم شود، اما این کار را نمی‌کنند: «این مشکل در اتحادیه است. سینماگران مشکل دارند. نمی‌خواهند این کار را بکنند.»
سعی کردم در پاسخ به انتقادهایی که علیه اتحادیه‌ی سینماگران مطرح شده، جواب جوان‌شیر حیدری، رییس اتحادیه را بگیرم. آقای حیدری در سفر بیرون‌مرزی بود و معاون اتحادیه حاضر شد به پرسش‌هایم پاسخ بدهد. آقای فرید عظیم، معاون اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان را در دفتر کار شخصی‌اش ملاقات کردم. او گفت که اتحادیه دفتر مشخصی دارد که وزارت اطلاعات و فرهنگ در اختیارشان گذاشته و برای انسجام و هماهنگی فعالان حوزه‌ی سینما در آلمان، هالند و همچنان ننگرهار، کندز و هرات نیز نمایندگی دارد.
آقای عظیم در پاسخ به این پرسش که چرا کنگره اتحادیه برگزار نمی‌شود و رییس و هیأت رهبری این اتحادیه تغییر نمی‌کند، میگوید که هیچ‌کس حاضر نیست این مسئولیت را بگیرد و برای زنده نگه‌داشتن نام اتحادیه به اندازه‌ی جوان‌شیر حیدری «قربانی» بدهد.
جدای از سینماگرانی که عضو این اتحادیه نیستند، اعضای اتحادیه نیز با هم اختلاف دارند. آقای عظیم میگوید سال‌ها است که اعضای اتحادیه حق عضویت خود را پرداخت نکرده و به همین خاطر حق انتخاب کردن و انتخاب‌شدن را هم ندارند. او تنها شخص واجد شرایط ریاست اتحادیه را آقای جوان‌شیر حیدری را می‌داند، زیرا هم یک «چهره‌ی مطرح» است و هم برای زنده نگه‌داشتن اتحادیه «قربانی» داده است.
معاون اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان میگوید که بارها جلسه گرفته و از سینماگران دعوت کرده‌اند که برای انتخاب رییس و هیأت اداری حاضر شوند، اما کسی توجه نکرده است. مخاطب او بیش‌تر سینماگرانی است که عضو این اتحادیه است. آقای عظیم می‌افزاید که تلاش کرده‌اند همه اهالی سینما را زیر سقف این اتحادیه جمع کنند، اما از آن‌جایی که به‌قول او تنوع فکری در میان سینماگران زیاد است، موفق به انجام این کار نشده‌اند. از طرفی او در مورد پراکندکی و چنددستگی سینماگران میگوید که این اتحادیه برای فیلم‌سازانی که برای جشنواره‌های خارجی فیلم می‌سازد کاری کرده نمی‌تواند: «آن‌هایی که برای افغانستان فیلم می‌سازند عضو اتحادیه هستند. آن‌هایی که برای جشنواره‌های خارجی فیلم می‌سازند کاری برای‌شان نمی‌توانیم و آن‌ها هم با ما مطابقت فکری ایجاد کرده نمی‌توانند.»
اسکار و دعواهای سینماگران
چندی قبل شهربانو سادات، کارگردان و فیلم‌ساز کشور با نشر مطلبی در حساب کاربری فیس‌بوک خود بهنقل از وب‌سایت اسکرین دیلی نوشت که آکادمی اسکار، فیلم حوا، مریم، عایشه ساخته‌ی صحرا کریمی، نماینده‌ی افغانستان در اسکار 2020 را به‌دلیل مطرح‌شدن پرسش‌هایی در مورد کمیته‌ی گزینش، از فهرست اولیه‌ی خود حذف کرده است. او در ادامه صلاحیت و مشروعیت اتحادیه را زیر سوال قرار داده و گفته است که این اتحادیه توان تشکیل کمیته‌ای را که فهم، شناخت و قدرت تشخیص فیلم را داشته باشد، ندارد.
پس از یادداشت این فیلم‌ساز، انتقادها از اتحادیه سینماگران افغانستان بالا گرفت. از نظر شماری از فیلم‌سازان چگونگی انتخاب اعضای کمتیه‌ی گزینش اسکار شفاف نیست، زیرا در «انحصار» رییس اتحادیه است و سینماگران در انتخاب آن مشارکت ندارند. حتا شهربانو سادات گفت که کمیته‌ی گزینش به‌خاطر روابط و متأثر از سمت صحرا کریمی، رییس افغان فیلم، فیلم حوا، مریم، عایشه را به آکادمی اسکار معرفی کرده است. برخی سینماگران می‌گویند که اعضای کمتیه‌ی گزینش اسکار در افغانستان دانش، تخصص، قدرت تشخیص و انتخاب فیلم را برای معرفی به آکادمی اسکار ندارند.
سمیع‌الله عطایی، استاد دانشگاه و فیلم‌ساز، در سال 2019 از طرف اتحادیه به‌عنوان عضو هیأت داوران کمیته‌ی گزینش اسکار انتخاب شده است. آقای عطایی میگوید که به‌طور اتفاقی انتخاب شده و چگونگی روند گزینش هیأت داوران برایش پرسش‌برانگیز است: «بدون این‌که هیأتی شکل بگیرد و یا حداقل یک جمعی تصمیم بگیرد، اعضای هیأت داوران انتخاب می‌شوند. حداقل من شاهد چنین چیزی نبودم. یک مسأله‌ی اساسی همین است. گزارش‌دهی و حساب‌دهی وجود ندارد.»
از نظر آقای عطایی، روند ارزیابی و گزینش فیلم‌ها شفاف بوده و برخلاف ادعاهای برخی فیلم‌سازان، هیأت داوران فیلم‌ها را همه‌جانبه بررسی کرده‌اند و تحت تأثیر رییس افغان فیلم هم تصمیم نگرفته‌اند.
اتحادیه‌ی سینماگران افغانستان از سال 2003 به بعد که به آکادمی اسکار فیلم معرفی می‌کند، هیأت هفت‌نفره‌ای را برای گزینش فیلم‌ها انتخاب می‌کند، اما چگونگی گزینش این افراد مورد انتقاد برخی فیلم‌سازان قرار دارد. لطیف احمدی، فیلم‌ساز و عضو اتحادیه‌ی سینماگران میگوید که او همیشه به‌عنوان عضو کمیته‌ی گزینش بوده و این اعضای این کمیته را رییس اتحادیه بدون مشارکت دیگر سینماگران به‌طور «سلیقه‌ای» انتخاب می‌کند: «یک روز از اتحادیه تماس می‌گیرند و می‌گویند شما به‌عنوان عضو کمیته‌ی گزینش اسکار انتخاب شده‌اید. در کمیته آدم‌هایی هم هستند که هیچ تجربه و شناختی از سینما ندارند و فیلم را سلیقه‌ای می‌بینند. به‌همین خاطر نباید هیأت دواران را رییس اتحادیه انتخاب کند و در انتخاب این مسأله باید بسیار حساسیت وجود داشته باشد.»
آقای احمدی میگوید در ترکیب هیأت داوران شاعر، فعال مدنی و خبرنگار هم حضور دارند و بنا بر نداشتن دانش سینمایی در مرحله‌ی گزینش فیلم یا حرفی برای گفتن ندارند و یا هم برخورد سلیقه‌ای می‌کنند.
اتحادیه سینماگران در سال 2019 لطیف احمدی، فیلم‌ساز، سمیع نبی‌پور، استاد دانشگاه در رشته‌ی سینما، سمیع‌الله عطایی کارگردان و فیلم‌ساز، میرویس رکاب، فیلم‌ساز، حمیرا قادری، نویسنده و فعال حقوق زن، حمید عارفی، خبرنگار را به‌عنوان هیأت دوران کمیته گزینش اسکار انتخاب کرده بود.
فرید عظیم میگوید که آکادمی اسکار صلاحیت معرفی فیلم را به اتحادیه سینماگران داده و جوان‌شیر حیدری رییس اتحادیه با استفاده از صلاحیت خود اعضای کمیته‌ی گزینش اسکار را انتخاب می‌کند. معاون اتحادیه‌ی سینماگران می‌افزاید که معیار این اتحادیه برای انتخاب اعضای کمیته‌ی گزینش این است که از تمام بخش‌های جامعه در این کمیته باید حضور داشته باشد: «اتحادیه می‌خواهد در کمیته‌ی گزینش اسکار از تمام بخش‌های جامعه، علم و هنر نماینده داشته باشیم. یک نویسنده، یک فیلم‌ساز، یک کارگردان، یک عضو جامعه‌ی مدنی، یک زن.»