در پی شیوع ویروس کرونا در ایران، افغانستان مرزهای زمینی و هوایی خود را با ایران بست. اما سیل مهاجران گیرمانده در پشت مرزهای غربی کشور سبب شد افغانستان خیلی زود مرزها را باز کند. با گسترش ویروس کرونا در افغانستان، ایران مرزهای خود را با افغانستان بست و تا کنون به‌صورت یک‌طرفه بسته است.
چالش‌های محدودیت رفت‌وآمد ناشی از کرونا و ترس از این بیماری برای همه دردسرساز شده، اما برای شماری از شهروندان افغانستان در ایران که قبل از بسته‌شدن مرز به کشور برگشته‌اند، دردسرهای بیش‌تری به بار آورده‌اند.
این مهاجران که با ویزای «خروج و مراجعت» مهاجران دارای کارت آمایش (پناهندگی) و پاسپورت از ایران به کشور برگشته‌اند، مدتی که در افغانستان میتوانند بمانند، سر رسیده یا در آستانه‌ی تمام‌شدن است. شماری از این افراد در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگویند مرزهای ایران بسته است و آنها بی‌‌سرنوشت‌‌اند. به گفته‌ی این شهروندان در صورتی که به‌موقع وارد خاک ایران نشوند، امکان جریمه پولی زیاد و یا حتا باطل‌شدن جواز اقامتشان در ایران وجود دارد.
براساس طرحی که دو سال قبل در سال 1397 خورشیدی کشور ایران اجرایی کرد، برای اولین بار مهاجران افغان که در ایران مهاجر و پناهنده‌اند، میتوانند بدون باطل‌شدن اسناد مهاجرت و پناهندگیشان برای حد اکثر سه ماه به افغانستان سفر کرده و قبل از سه ماه به ایران برگردند. براساس این طرح اگر مهاجران در مدت سه ماه دوباره وارد خاک ایران نشوند، مبلغ 100 یورو جریمه می‌‌شوند و کسانی که قبل از تمام‌شدن مدت اقامتشان در ایران، برنگردند اقامت دایمی‌‌شان به‌عنوان مهاجر و پناهنده باطل میشود.
جیب خالی و ذهن آشفته
عبدالله خاوری، پیش از این که کرونا دامن‌گیر ایران و افغانستان شود، با رویای یافتن کار در افغانستان و زمینه‌سازی برای پایان مهاجرت چهل ساله‌ی خانوادهاش به کشور برگشت. او که در مهاجرت به دنیا آمده، پس از 25 سال زندگی در ایران با سند ماستری به کشور برگشته است. میگوید سه ماه است که برای یافتن کار به هر دری زده، اما کاری پیدا نکرده است. عبدالله نگران این است که با پایان‌یافتن مدت اقامتش در افغانستان جریمه پولی را چگونه پرداخت کند: «هیچ معلوم نیست که مرز چه وقت باز میشود. اگر باز هم شود، رفتن تا مرز و پرداخت جریمه ذهنم را شیدیدا آشفته کرده است. چون مسافرت زمینی از کابل تا هرات در کنار خطر مبتلا شدن به کرونا و قرنطینه‌‌بودن شهرها، خطر روبه‌روشدن با ماین، دزد و طالب هردم در ذهنم می‌‌پیچد. رفتن هوایی از کابل تا هرات برای مسافری مثل من هم تقریبا ناممکن است؛ از یک سو جیبم خالی شده و از سوی دیگر شرکت‌‌های هوایی چور راه انداخته و قیمت تکت‌‌ها دوبرابر شده است.»
نگرانی عبدالله یک دلیل دیگر هم دارد. او قبل از این‌که به کشور برگردد، در ایران در کنار درس به فعالیت ساختمانی مشغول بود. از این راه خانوادهاش را کمک اقتصادی می‌کرد. اکنون نه تنها نمیتواند کاری از نظر اقتصادی برای خانوادهاش کند که چشم به‌راه کمک خانواده است تا زندگی بخور و نمیری در کابل داشته باشد: «فرض کن اگر فامیلم هزار افغانی را برای من به کابل بفرستد، خودشان گرسنه خواهد ماند.»
عبدالله خاوری پس از دو نیم دهه زندگی در مهاجرت آمده بود که در افغانستان زندگی در دنیای غیرمهاجرتی را تجربه کند، میگوید فکر نمی‌کرد چنین شود: «اگر خانه عمه‌ام کابل نمی‌‌بود، حالا نه جایی برای ماندن داشتم و نه غذایی برای خوردن.»
به‌صورت مشخص آماری وجود ندارد که چه شماری از شهروندان با این مشکل مواجه‌اند. وزارت خارجه افغانستان نیز آماری ندارند.
طیبه غلامی، یکی دیگر شهروندان گیرمانده پشت مرزهای بسته ایران است. او میگوید، ایران مرزها را بسته و مهاجران را جریمه میکند. از نظر او این کار منصفانه نیست. خانم غلامی به اطلاعات روز میگوید: «چند روز پیش ایران فقط برای یک روز مرز خود را به روی مهاجران افغان باز کرده و کسانی را که از سه ماه بیش‌تر در افغانستان مانده بود 100 یورو جریمه کرده است. این واقعا ظلم است؛ چون ما به میل خود این‌جا نماندیم و تأخیری از سوی ما نبوده است. این ایران است که مرزهایش را به روی ما بسته است و حالا برعکس ما جریمه می‌‌شویم.»
طیبه در روزهای آخر سال گذشته بهرغم مخالفت خانوادهاش به امید یافتن کار و پایان‌دادن به زندگی مهاجرتی به افغانستان برگشت. او سند مدیریت بازرگانی دارد. میگوید اسنادش که برای تأیید به وزارت تحصیلات عالی داده بود، با تعطیل‌شدن ادارات دولتی در کابل در این وزارت گیر مانده است. به گفته‌ی طیبه اکنون او مانده است و مرزهای بسته و البته جیب خالی: «شاید 100 یورو جریمه را که ایران می‌‌گیرد، مبلغ کمی باشد، اما در چنین شرایطی که ما قرار داریم خیلی زیاد است. چون من بهرغم مخالفت خانواده‌‌ام از روی علاقه و انگیزه‌ای که داشتم با پول شخصی خودم به وطن برگشتم تا کار بیابم و در وطن زندگی کنم، اما حالا آن پول هم تمام شده است.»
طیبه میگوید که او در خانه‌ی بستگانش زندگی میکند، اما خیلی کسانی دیگر را می‌شناسد که شرایط مثل او را داشته و در اتاق‌‌های کرایی و خوابگاه‌‌های خصوصی شب و روز قرنطین را با جیب خالی و ذهن پر از آشفتگی و نگرانی سپری میکنند. «یکی از کسانی که را که می‌شناسم در ماه پیش‌رو اقامتش در ایران به‌کلی تمام میشود و اگر برنگردد اقامتش می‌‌سوزد و دیگر نمیتواند در ایران با خانواده خود بدون پاسپورت و ویزه زندگی کند.»
هادی کریمی، خبرنگار و نوازنده یکی دیگر از مهاجرانی است که داستان متفاوتی با خاوری و غلامی دارد. سه ماه قبل به کشور برگشته و در همان اوایل با بحران ویروس کرونا برمی‌‌خورد. کریمی به اطلاعات روز میگوید که مدت سه ماه اقامت‌‌اش در افغانستان تکمیل شده و می‌خواهد برگردد تا اقامت دایمیاش در ایران باطل نشود، اما مرزهای زمینی و هوایی افغانستان با ایران از سوی ایران بسته است.
هادی میگوید: «برادرم که در ایران است، به آن‌جا (اداره مهاجرت یا اتباع خارجی) رفته است تا بپرسد که در چنین شرایطی مسأله اقامت من چه میشود. آنها گفته که اگر در مدت سه ماه نتوانم برگردم به ایران، اقامت دایمی‌‌ام باطل میشود و دیگر نمی‌‌توانم اقامت دایمی بگیرم.»
هادی در ایران خبرنگاری خوانده است و در کنار آن سه‌‌تار هم می‌‌نوازد. او که مثل هزاران جوان دیگر افغان زمینه رشد بیش‌تر خود را در دنیای مهاجرت نمی‌‌دید، به کشور برگشت.
هادی میگوید: «در ایران خبرنگاری را خواندم و استعدادم را در گردانندگی یافتم اما در ایران ما را به‌عنوان مجری یا گرداننده قبول ندارند. به همین دلیل با قبول تمام مشکلات مثل بیپولی، ناآشنایی و نبود هیچ قوم و خویشی در کابل، دل به دریا زده و به افغانستان آمدم تا گرداننده شوم و به آرزوهای خود برسم.»
حالا که کرونا همه برنامه‌‌های هادی را برهم زده است، به گفته خودش یک ماه میشود که تلاش میکند به ایران در کنار فامیلش برگردد تا هم اقامت دایمی را نبازد و هم از بیپولی و فشارهای روانی راحت شود: «چند وقت پیش، یک دوستم که در هرات زندگی میکند برایم تماس گرفت که مرز باز شده است. در زمان سفر به هرات، در میدان هوایی کابل متوجه شدم که تقریبا تمام مسافران که در هواپیمای ما بود، مشکل مشابه من را دارد و می‌‌خواهند به ایران برگردند. این فقط یک پرواز بود شاید در پروازهای دیگر هم چنین باشد.»
هادی میگوید با رسیدن به هرات معلوم میشود که مرز بسته است. دوباره به کابل برمی‌گردد و می‌شنود شرکت هوایی ماهان از کابل به تهران پرواز دارد. به گفته هادی با مراجعه به دفتر این شرکت هوایی دوباره تیرش به سنگ می‌خورد: «در کابل به دفتر شرکت هواپیمایی ماهان رفتیم که تکت بگیریم. به ما گفتند که پروازی وجود ندارد اما تکت می‌‌دهد و وقتی که شرایط پرواز مهیا شود، به مسافران زنگ زده میشود. اما به خود من تکت نداد چون مدت زمان خروج مراجعت (برگشت به ایران در مدت سه ماه) و اقامتم در ایران کم مانده بود.»
اطلاعات روز دست‌کم با بیش از شش تن از شهروندان کشور گفت‌وگو کرده که مدت اقامتشان در افغانستان تمام شده یا در آستانه‌ی تمام‌شدن است. اما مرز ایران بسته است و این شمار شهروندان با خطر جریمه مالی و لغو اقامت دایم در ایران مواجه‌اند.
مسئولان چه میگویند؟
وزارت امور خارجه افغانستان در این مورد پاسخ واضح ندارد، اما میگوید که در رابطه به مشکلات مهاجران افغانستان مقیم ایران با نماینده خاص ایران برای افغانستان صحبت‌‌های لازم انجام شده است و ایران هم وعده هر نوع همکاری در چارچوب قانون خود را داده است.
گران هیواد، سخن‌گوی وزارت امور خارجه افغانستان به اطلاعات روز میگوید: «در رابطه به مشکلات که در زمان بحران ویروس کرونا و قرنطین برای مهاجران ما در ایران بوجود آمده است، با نماینده خاص جمهوری اسلامی ایران برای افغانستان صحبت‌‌هایی انجام شده است. جانب ایران وعده کرده است که هرنوع مشکلات کنسولی و تمدید اقامت که در ایام قرنطین برای مهاجران افغان پیش آمده است، همکاری خواهد کرد.»
وزارت خارجه در این مورد مشخص پاسخی نداشت اما عبدالغفور لیوال، سفیر افغانستان در تهران در صحبت با اطلاعات روز میگوید که در این مورد مشخص صحبت‌‌ها و مذاکرات جدی با طرف ایران جریان دارد و در آینده نزدیک نتایج آن را اعلام خواهد کرد.
در همین حال، وزارت امور مهاجران و عودت‌‌کنندگان کشور میگوید که در شرایط کنونی این مشکل برای تمام کشورها پیش آمده است، اما با پایان یافتن بحران کرونا روی آن تفاهمی صورت خواهد گرفت.
سید حسین عالمی بلخی، وزیر امور مهاجران و عودت‌‌کنندگان کشور به اطلاعات روز میگوید: «این مشکل در مورد دانشجویان افغان که در ایران درس می‌‌خوانند و به کشور آمده و نتوانسته برگردند، هم وجود دارد و این مشکل تنها در افغانستان نه بلکه در تمام دنیا است. بعد از رفع مشکل کرونا روی این مسایل میان کشورها یک تفاهم صورت خواهد گرفت.»
طرح ایران برای برگشت سه‌ماهه‌ی مهاجران افغان به کشور چگونه است؟
صدها هزار مهاجر افغانستان سال‌‌هاست که در ایران به‌صورت پناهنده یا مهاجر زندگی میکنند. شماری زیادی از آنها که بیش از 30 یا 40 سال است که در ایران زندگی میکنند و تا سال 1397 خورشیدی نمی‌‌توانستند به کشور برگردند. اگر می‌‌خواست برگردد باید قبل از آن کارت اقامت و کارت مهاجرت و پناهندگیشان را باطل میکردند.
دو سال پیش طرحی ریخته شد که این مشکل را برطرف می‌کرد. براساس این طرح، مهاجران افغان در ایران که کارت آمایش (کارت پناهندگی) دارند، میتوانند بدون این‌که کارت آمایش خویش را باطل کنند برای مدت یک ماه به افغانستان آمده و قبل از ختم یک ماه به ایران بازگردند.
در مرحله اول این طرح، شهروندان افغانستان در ایران باید ابتدا پاسپورت سفید از سفارت افغانستان می‌گرفتند. مرحله دوم این طرح به‌دلیل محدودیت در توزیع پاسپورت کار را ساده‌تر کرد. اداره مهاجرت ایران برای ثبت ورود و خروج پولیس مرزی ایران، یک دفترچه پناهندگی سبز رنگ –چیزی معادل پاسپورت برای ایرانی‌‌ها- را برای مهاجران افغان صادر میکند، سفارت و کنسولگری‌‌های افغانستان در ایران هم یک سند مسافرتی برای این مهاجران صادر میکند که پولیس مرزی افغانستان روی آن سند مهر دخولی و خروجی را می‌‌زند.
براساس این طرح، شهروندان افغانستان که پاسپورت دارند و با اقامت دایمی در ایران زندگی میکنند، میتوانند با دریافت ویزه خروج مراجعت از سوی پولیس مهاجرتی ایران برای مدت زمان حد اکثر سه ماه در افغانستان باشند و دوباره به ایران برگردند. طرحی که باعث دل‌خوشی بسیاری شد و کمک کرد پس از سال‌ها مهاجرت به افغانستان برگردند، اما این روزها دوباره کرونا این دل‌خوشی را به‌هم زده است.