پس از فروپاشی رژیم اول طالبان در سال ۲۰۰۱ میلادی، دروازه‌های مکاتب و دانشگاه‌ها به‌روی زنان و دختران باز شد. این امر بزرگ‌ترین تحول در نظام آموزشی و تحصیلی افغانستان دانسته می‌شد.
اما با روی‌کارآمدن دوباره‌ی طالبان در ۲۴ ماه اسد ۱۴۰۰ خورشیدی، بخش آموزش و تحصیلات عالی افغانستان با عقب‌گرد عمیقی مواجه شد.
در حال حاضر دختران بالاتر از صنف ششم نمی‌توانند به مکتب بروند. در دانشگاه‌ها شیوه‌های تحصیلی طالبان در حال تطبیق است و محدودیت‌هایی علیه دانشجویان دختر وضع شده است.
تعطیلی مکاتب دخترانه
به‌رغم فشارهای جهانی برای بازگشایی مکاتب دخترانه در افغانستان، طالبان از تصمیم خود عقب‌نشینی نکردند. دختران نوجوان در افغانستان همچنان از آموختن علم محروم هستند.
طبق وعده‌ی طالبان قرار بود که تمام مکاتب به تاریخ سوم ماه حمل سال جاری خورشیدی بازگشایی شود؛ اما در همین‌روز وزارت معارف طالبان اعلام کرد که مکاتب متوسطه و لیسه دخترانه تا امر ثانی بسته می‌مانند. این تصمیم باعث شد تا دختران بالاتر از صنف ششم از پشت دروازه‌های مکتب با چشمان پر از اشک به خانه برگردند.
طالبان در دوران حکومت قبلی خود نیز وعده کرده بودند که مکاتب و دانشگاه‌ها را به‌روی دختران و زنان می‌گشایند؛ اما در طی پنج سال این وعده عملی نشد.
در حال حاضر مقام‌های طالبان تعطیلی مکاتب دخترانه را با اظهارات ضدونقیض توجیه می‌کنند.
به‌تازگی نورالله منیر، سرپرست وزارت معارف این گروه گفته که دروازه مکاتب دخترانه به‌دلیل محدویت‌های فرهنگی مسدود مانده است.
پیشتر سید احمد شهیدخیل، معین وزارت معارف طالبان گفته بود که تأخیر در بازگشایی مکاتب دخترانه برخاسته از مشکلات در نصاب آموزشی برای دختران است.
همچنین گفته می‌شود که مقام‌های طالبان درباره‌ی آموزش دختران اختلاف نظر دارند. برخی از مقام‌های این گروه، از جمله عباس استانکزی، بارها در اظهاراتی از دسترسی دختران به آموزش حمایت کرده است.
دختران استثنایی بلخ
هرچند مکاتب در اکثریت ولایت‌های کشور به‌روی دختران دانش‌آموز بالاتر از صنف ششم بسته‌اند، دختران در بلخ از آموزش محروم نشده و مکاتب دخترانه باز مانده‌اند.
طالبان تاکنون درباره‌ی این‌که تفاوت بلخ با سایر ولایت‌ها در چیست، چیزی نگفته‌اند. آگاهان در بلخ تفاوت دیدگاه‌های مقام‌های طالبان از جمله نوع نگرش والی این گروه را دلیل بازبودن مکاتب به‌روی دختران می‌خوانند.
دختران بلخی از این‌که هنوز می‌توانند مکتب بروند خرسند هستند؛ اما می‌گویند که طالبان باید در تمام ولایت‌ها مکاتب را بازگشایی کنند.
حدیثه یکی از دانش‌آموزان صنف دوازدهم لیسه‌ی دخترانه تجربوی ولایت بلخ است. او می‌گوید: «تعلیم و تحصیل حق ما است لطفا این حق را از دختران رنج‌دیده‌ی افغان نگیرید. اجازه رفتن به مکتب را به دیگر دختران هم بدهید.»
نرگس هم می‌گوید که زنان نیمی از پیکر جامعه‌اند و طالبان نباید مانع پیشرفت این قشر شوند: «برای دختران اجازه دهید که درس بخوانند. از برای خدا دختران را بی‌سواد و بی‌سرنوشت نکنید.»
«یک قرن عقب‌گرد»
ممانعت از آموزش دختران توسط طالبان با واکنش‌های جهانی مواجه شده است. شماری از کشورها و مجامع بین‌المللی این اقدام را محکوم کردهاند.
سید محمد یزدان‌پرست، عضو هیأت رهبری نهادهای مدنی بلخ، تعطیلی مکاتب دخترانه را به مثابه یک قرن عقب‌گرد در افغانستان می‌خواند.
او می‌گوید: «طالبان پس از به قدرت رسیدن تمام تلاش‌هایی را که ملکه ثریا یک قرن قبل برای حضور زنان کرده بود، نابود کردند.»
یک قرن پیش ملکه ثریا، همسر امان الله‌خان، شاه نوگرای افغانستان مکاتب دخترانه ایجاد کرد. او سال ۱۳۰۰ و ۱۳۰۳ جریده ارشاد و نسوان و یک شفاخانه زنانه به نام مستورات را نیز تأسیس کرد.
ملکه ثریا نخستین همسر یک شاه افغانستان بود که کشف حجاب کرد. حضور فعال او در اجتماع و سیاست در تاریخ افغانستان هنوز زبانزد مردم این کشور است.
مخالفت علمای دینی با تصمیم طالبان
عالمان دینی در داخل و خارج از کشور نیز بارها از طالبان خواسته‌اند که مکاتب را به‌روی دختران باز کنند.
اسدالله یکی از عالمان دین در ولایت بلخ، آموختن علم را برای زن و مرد فرض می‌داند و می‌گوید که طالبان باید هرچه زودتر مکاتب دخترانه را در سایر ولایات نیز بازگشایی کنند.
مولوی یوسف یکی دیگر از عالمان دین در فاریاب می‌گوید که آموزش حق هر شهروند است و باید با رعایت اصول شریعت، مکاتب دخترانه بازگشایی شوند.
در برخی از کشورهای اسلامی نیز علمای دینی بر بازگشایی مکاتب دخترانه در افغانستان تأکید کردهاند.
اخیرا اعضای هیأت علمای پاکستانی به کابل سفر کرده و با طالبان درباره‌ی آموزش دختران گفت‌وگو کرده بودند.
مولانا طیب، از اعضای هیأت علمای پاکستانی گفته است که در دیدار با طالبان افغانستان، تأکید کرده که این گروه باید مکاتب دخترانه را باز کند تا دختران بتوانند آموزش ببینند.
عکس از شبکه‌های اجتماعی
او گفته است: «من به آن‌ها (طالبان) مثال زدم و به آن‌ها گفتم که من هم ملا هستم اما خواهرزاده‌ی من در حال حاضر به‌عنوان جنرال در ارتش پاکستان خدمت می‌کند.»
مولانا طیب افزوده که او به طالبان گفته است که یک زن در پاکستان قرآن را به زبان پشتو ترجمه کرده است که همسر اوست. او گفته که همسرش کتابی به زبان پشتو برای کمک به دیگران برای درک قرآن نوشته است.
مولانا طیب گفته است: «اگر او (همسرش) به مکتب نمی‌رفت و تحصیل نمی‌کرد، چگونه می‌توانست به قرآن و دین ما خدمت کند.»
طالبان اکثراً طلبه‌های مدرسه‌های دینی پاکستان هستند. ملاهای پاکستانی بر این گروه نفوذ دارند. این در حالی است که در پاکستان هیچ ممانعتی علیه آموزش دختران وجود ندارد.
تعطیلی ۲۰۰ مکتب خصوصی
سقوط دولت افغانستان و روی‌کارآمدن بر نهادهای آموزشی خصوصی نیز تأثیر منفی گذاشته است.
اتحادیه مکاتب خصوصی در کابل می‌گوید که پس از تحولات سیاسی، ۲۰۰ مکتب در کشور تعطیل شده است.
محمدعظیم میدانوال، رییس این اتحادیه به روزنامه اطلاعات روز گفت که دلیل مسدودشدن مکاتب خصوصی، همه‌گیری کرونا، بحران اقتصادی و مالیات حکومت طالبان بوده است.
او وضعیت مکاتب خصوصی را فاجعه‌بار می‌خواند و می‌گوید که بیکاری، علت اصلی این فاجعه است و والدین شاگردان نمی‌تواند فیس پرداخت کنند.
میدانوال می‌افزاید که مالیات و هزینه‌های جواز حکومت طالبان نیز برای مکاتب خصوصی به یک دردسر تبدیل شده است.
او هشدار می‌دهد که اگر به سکتور خصوصی آموزش توجه نشود، این سکتور از بین خواهد رفت.
میدانوال می‌گوید که آموزگاران مکاتب خصوصی از کمک‌های جامعه جهانی نیز محروم هستند. در حالی که صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل (یونیسف) معاش آموزگاران مکاتب دولتی را می‌پردازد.
تفکیک جنسیتی و مقرارت سخت بر دختران در دانشگاه‌ها
طالبان پس از دست‌یافتن به قدرت، دروازه‌های دانشگاه‌ها را با چند ماه تأخیر به‌روی دانشجویان دختر و پسر با تطبیق طرح تفکیک جنسیتی باز کردند.
در حال حاضر در دانشگاه‌های دولتی کشور، دختران و پسران در شیفت‌های جداگانه حاضر می‌شوند.
طالبان در دانشگاه‌ها مقرارت سختی را علیه دختران دانشجو وضع کردهاند.
براساس مقررات این گروه، دانشجویان، استادان و کارمندان زن دانشگاه‌ها باید «حجاب شرعی» را رعایت کنند. آنان مکلف به پوششی به‌رنگ «سیاه» و «آزاد» هستند و همچنین باید از استفاده مواد آرایشی و زیورآلات خودداری کنند.
به گفته‌ی دانشجویان در برخی از دانشگاه‌ها از جمله کابل، استفاده از موبایل‌های هوشمند، عکاسی و فیلمبرداری در داخل دانشگاه هم منع است.
تغییر نصاب
طالبان در تلاش تغییر نصاب تحصیلی دانشگاه‌های افغانستان نیز هستند.
وزارت تحصیلات عالی این گروه تاکنون مضمون «ثقافت اسلامی» را در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوصی از یک کردیت در سمستر به سه کردیت در سمستر افزایش داده است.
براساس مکتوبی که در اختیار روزنامه اطلاعات ثقافت از هشت کردیت در طول یک دوره‌ی تحصیلی چهارساله به ۲۴ کردیت افزایش یافته است.
رشتههای ممنوعه
طالبان در دانشگاه کابل، رشتههای موسیقی و مجسمه‌سازی را حذف کردهاند. ده‌ها دانشجوی این رشته‌ها بی‌سرنوشت شده‌اند و اکثریت استادان نیز افغانستان را ترک کردهاند.
حکومت طالبان نام دیپارتمنت موسیقی دانشگاه کابل را نیز به «تصنیف و ترانه» تغییر داده و برنامه‌ی درسی جدید ایجاد کرده است.
این گروه با موسیقی میانه‌ی خوبی ندارد و نام انستیتوت ملی موسیقی افغانستان را نیز به «ترنم و فرهنگ» تبدیل کرده است.
اکثریت دانش‌آموزان انستیتوت ملی موسیقی پس از روی‌کارآمدن طالبان افغانستان را ترک کرده یا از آموزش در این انستیتوت دست کشیده‌اند.
حذف تدریس فقه جعفری از دانشگاه بامیان
طالبان در بامیان که اکثریت ساکنان آن شیعه‌مذهب هستند، تدریس فقه جعفری در دانشکده شرعیات دانشگاه این ولایت را حذف و فقه حنفی را جایگزین آن کردهاند.
رشته شرعیات، شش سال قبل در دانشگاه بامیان فعال شده بود و از آن زمان تاکنون فقه جعفری تدریس می‌شد.
یکی از دانشجویان دانشگاه بامیان می‌گوید که او شش سمستر فقه جعفری خوانده است؛ اما با حاکمیت گروه طالبان اکنون فقه حنفی جایگزین فقه جعفری شده است.
فرار مغزها
یکی دیگر از آسیب‌هایی که پس از روی‌کارآمدن طالبان به نظام تحصیلی افغانستان وارد شد، فرار کادرهای عملی از کشور بود.
یافته‌های بی‌بی‌سی نشان می‌دهد از زمانی که طالبان کنترل افغانستان را به دست گرفته‌اند، ۲۲۹ استاد از سه دانشگاه بزرگ افغانستان – کابل، هرات و بلخ از کشور خارج شده‌اند.
اکثر استادانی که از این سه دانشگاه به خارج از کشور رفته‌اند، درجه‌های تحصیلی فوق لیسانس یا دکترا داشته‌اند.
نورآغا شریفی یکی از این استادان می‌گوید: «برخورد طالبان با آموزگاران و دانشجویان غیر انسانی بود.» به گفته‌ی او، استادان دانشگاه در برخی موارد مورد توهین و شکنجه روانی قرار می‌گرفتند.
مبینه ساعی، از استادان پیشین دانشگاه بلخ نیز می‌گوید: « برخورد غیرعلمی و مسلکی طالبان با دانشجویان، استادان، با سیستم آموزشی، وضع محدودیت‌های تازه، همه می‌تواند انگیزه‌ی کار، ادامه تحصیل، تعهد داشتن به کشور را از همه بگیرد.»
انصراف از ادامه تحصیل
پس از روی‌کارآمدن طالبان، شماری از دانشجویان، ترک تحصیل کردهاند؛ به‌ویژه دانشجویانی که در دانشگاه‌های خصوصی سرگرم تحصیل بودند، به‌دلیل وضعیت بد اقتصادی نتوانستند ادامه بدهند.
کاظم حیدری، استاد دانشگاه و آگاه امور آموزش و پرورش می‌گوید که نظام آموزشی و تحصیلی افغانستان پس از روی‌کارآمدن طالبان دچار انحطاط شده است.
حیدری می‌گوید که ایجاد قوانین سخت‌گیرانه طالبان، دانشجویان را نیز بی‌انگیزه کرده است.
او گفت: «پس از حکومت طالبان درخت و شجره‌ی علم و دانش که تازه رو به رشد بود، به یک باره‌گی شاخ و برگش خشکید.»