روایت رسمی دولت و بسیاری از افراد در افغانستان این است که زمینه‌ساز نزاع‌های قومی گذشته و حال افغانستان، قدرت‌های خارجی، دولت‌های استعمارگر و یا همسایه‌های این کشور هستند. موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان (AHRDO) اما این روایت را نمی‌پذیرد. مسئولان این سازمان معتقدند که نزاع قومی یکی از مسایل اصلی خشونت جاری در افغانستان است و این مشکل با انکار و شعار حل نمی‌شود و نیازمند بررسی عمیق، نظری و جامعه‌شناسانه است.
جواد زاولستانی، رییس اجرایی موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان می‌گوید که با توجه به اهمیت و ضرورت این مسأله از سال 2015 به بعد وارد اقدام عملی برای فهم و شناخت مسأله‌ی نزاع قومی و گشودن درهای گفت‌وگو میان گروه‌های مختلف قومی و هویتی در افغانستان شده‌اند. آخرین مورد از این دست فعالیت‌ها، راه‌اندازی کارگاه‌های آموزشی در پنج ولایت کشور و برگزاری «کنفرانس ملی همگرایی و همزیستی مسالمت‌آمیز میان گروه‌های قومی» است.
این سازمان با راه‌اندازی برنامه‌های آموزشی عوامل منازعه و راه‌حل آن در شهرهای کابل، هرات، مزار شریف، ننگرهار و بامیان، سه هدف اساسی را دنبال کرده است: زمینه‌سازی امکان فهم و شناخت عمیق و دقیق از منازعات قومی افغانستان و پیدا کردن راه‌حل‌های درازمدت برای آن؛ تهیه گزارش تحقیقی از مسأله‌ی منازعات قومی و طرح پالیسی اجرایی برای حل منازعات قومی و ارائه‌ی آن به نهادهای تصمیم‌گیرنده‌ی دولتی؛ ایجاد شبکه‌ی ملی برای خلق تفاهم و همدیگرپذیری میان گروه‌های قومی در افغانستان.
کنفرانس پایانی این برنامه با حضور کارشناسان، مسئولان نهادهای حقوق بشری، فعالان مدنی و اشتراک‌کنندگان ولایتی این برنامه روز پنج‌شنبه، 16 عقرب در کابل برگزار شد.
در کارگاه‌های 15روزه‌ای که این موسسه در پنج شهر کشور برگزار کرده، 110 تن اشتراک کرده‌اند و تئوری‌ها و راه‌حل منازعات قومی را آموخته‌اند. عنوان این اشتراک‌کنندگان «شبکه‌ی ملی تفاهم میان گروهای قومی در افغانستان» است. مسئولان موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان معتقدند که این شبکه هسته‌ی اولیه فعالیت‌های دازمدت‌شان در زمینه‌ی حل منازعه و همزیستی مسالمت‌آمیز است. جواد زاولستانی می‌گوید که هدف‌شان از ایجاد این شبکه، خلق تفاهم و پل ارتباطی آگاهانه میان گروهای قومی برای بحث و گفت‌وگو میان تمام گروه‌ها و هویت‌های قومی است.
اسماعیل ذکی، عضو گروه شبکه ملی تفاهم میان گروهای قومی در افغانستان می‌گوید که دیدگاه او به منازعات قومی افغانستان قبل از اشتراک در این برنامه، سطحی بوده است، اما حالا می‌داند که مسأله‌ی حساس و پیچیده است و نیاز به زمان و کار زیادی دارد.
محمدکبیر ایثار، عضو شورای ولایتی هرات و شبکه ملی تفاهم میان گروه‌های قومی در افغانستان می‌گوید که مسأله نزاع قومی نیاز به اجماع ملی دارد و به‌عنوان یک مسأله‌ی سرنوشت‌ساز باید به تمام مردم افغانستان معرفی شود.
«در طی این ورکشاپ نکات مهم در مورد مسأله نزاع قومی درک کردیم و فهمیدیم که این مسأله بسیار پیچیده و مهم است آن‌چنان که می‌خواهیم تمام عمر خود را صرف این مسأله بکنیم. می‌خواهم به‌طور رضاکار این مسأله را به همه‌ی مردم هرات مطرح کنم».
نزاع قومی و دیدگاه کارشناسان
شهرزاد اکبر، رییس کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان معتقد است که موضوع نزاع قومی در افغانستان، قومیت نیست، بلکه نابرابری است؛ نابرابری دسترسی به منابع و قدرت: «تمام مردم افغانستان یک حس عمیق بی‌عدالتی دارند. تمام مردم که به ما مراجعه می‌کنند، از تمام قوم‌ها حس می‌کنند در حق‌شان بی‌عدالتی شده، حس می‌کنند که محروم و مظلومند و با تبعیض روبه‌رو هستند. میزان آن فرق می‌کند، اما این حس مشترک بین تمام مردم افغانستان است.»
به باور رییس کمیسیون حقوق بشر، شکل‌گیری نظام جدید در افغانستان، به مسأله‌ی نزاع قومی رسیدگی نتوانسته و منازعات جاری ریشه در حس عمیق بی‌عدالتی مردم دارد. او می‌گوید تا زمانی که قدرت سیاسی براساس هویت قومی توزیع شود، مشکل عدم برابری حل نمی‌شود، زیرا به باور او توزیع قدرت میان چند نماینده‌ی سیاسی که هویت قومی را «گروگان» گرفته‌اند، اجرا می‌شود و این مسأله به نوعی اساس فساد قومی است.
«قومیت به‌عنوان یک مولفه‌ی رسیدن به قدرت سیاسی، زمینه‌ی این را مساعد می‌کند که چند نخبه‌ی سیاسی، هویت قومی را گروگان بگیرند و حکومت مکلیفیتی برای ارائه خدمات نداشته باشد. فهمی که دولت از مسئولیت خود در برابر شهروندان دارد با این ساختاری که ما پس از بن شکل دادیم، دسترسی به عدالت و خدمات را مشکل می‌سازد.»
به باور خانم اکبر، رعایت موازین حقوق بشری ربط مستقیم به همگرایی و همزیستی مسالمت‌آمیز دارد؛ زیرا رعایت حقوق شهروندی زمینه‌ی منازعات قومی را از بین می‌برد. او افزود که اگر در روند صلح ارزش‌های حقوق بشری و حقوق همه‌جانبه افراد در نظر گرفته نشود، ممکن است آتش‌بسی شکل بگیرد، اما زمینه‌ی منازعات دزارمدت و خون‌بار از بین نمی‌رود.
سید عسکر موسوی، محقق و نویسنده معتقد است که قوم یک امر ساختگی و فراورده‌ی اجتماعی است و شرایط حاکم بر جامعه این مفهوم را می‌سازد. به باور او نزاع‌های قومی در افغانستان، ساخته و پرداخته دولت است و اگر جدی گرفته نشود، «فاجعه» به‌وجود می‌آورد.
اوزلا نعمت، رییس واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان می‌گوید توسعه‌ی عادلانه نقش اساسی در همزیستی مسالمت‌آمیز دارد و توزیع غیرعادلانه‌ی منابع باعث نزاعی قومی شده است. او معتقد است که مردم افغانستان همزیستی مسالمت‌آمیز دارد و این وضعیت فقط در زمان برگزاری انتخابات که همان توزیع قدرت سیاسی در سطح عالی آن است، متزلزل می‌شود؛ زیرا به اعتقاد وی سیاست‌مداران افغانستان توسط قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حمایت می‌شود و هدف آن‌ها ایجاد منازعه است.
مسئولان موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان می گویند که یکی از چالش های دولت سازی در افغانستان تضادها، گرایش ها و نگاه قومی در سیاست افغانستان است. محمدحسین سرامد، مسئول دادخواهی و ارتباطات این موسسه می‌گوید که تلاش کرده‌اند نزاع قومی را فراتر از احساسات عامه به یک بحث داغ و روشنفکرانه بکشند و از طریق این بحث‌ها زمینه‌های فهم عمیق و دقیق آن را فراهم کنند.