افغانستان در ششم میزان سال جاری چهارمین انتخابات ریاست‌جمهوری خود پس از سقوط امارت طالبان را برگزار کرد. بیش از دو ماه از زمان برگزاری این انتخابات گذشته، ولی هنوز کمیسیون مستقل انتخابات افغانستان نتوانسته است براساس تقویم انتخاباتی، نتایج ابتدایی این انتخابات را اعلان کند.
کمیسیون انتخابات اعلام کرده بود که در 27 میزان نتایج ابتدایی و در 16 عقرب نتایج نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری را اعلام می‌کند، ولی هنوز بررسی‌های این کمیسیون در مورد شمارش آرا به پایان نرسیده و این کمیسیون نتوانسته است مطابق تقویم انتخاباتی نتیجه را اعلام کند.
کمیسیون انتخابات استدلال می‌کند که انتخابات ششم میزان نسبت به انتخابات‌های گذشته مزیت‌های زیادی دارد و برای نخستین‌بار است که روند انتخابات به‌صورت الکترونیکی انجام شده است. کاربرد تکنالوژی بیومتریک در روز رای‌دهی از دلایل اصلی این مزیت‌ها خوانده شده است.
اما کاربرد تکنالوژی دردسرهای خودش را نیز داشته است. در حال حاضر اختلاف میان کمیسیون انتخابات و دسته‌های انتخاباتی بر سر چگونگی استعمال حدود 300 هزار رای در ششم میزان است. دسته‌ی انتخاباتی ثبات و همگرایی اعلام کرده که حدود 300 هزار رای را معتبر نمی‌داند زیرا براساس لوایح و طرزالعمل‌های کمیسیون انتخابات باطل است. از میان این 300 هزار، 137 هزار رای قرنطین‌شده از سوی درملوگ است و 102 هزار و 12 رای خارج از زمان رسمی رای‌دهی.
کمیسیون انتخابات گفته است که بدون بررسی نمی‌تواند این آرا را باطل کند از همین رو این نهاد تفتیش و بازشماری آرای بیش از 8 هزار و 500 محل را در 18 عقرب آغاز کرد. این کمیسیون در سوم قوس اعلام کرد که هدف از بازشماری و تفتیش این محلات، تثبیت آرای معتبر و نامعتر در سطح محلات است که براساس قانون، لوایح و طرزالعمل‌ها مشکل داشته است.
به نتیجه نرسیدن کمیسیون انتخابات و دسته‌های انتخاباتی باعث شده است تا دسته‌ی ثبات و همگرایی در ولایات مختلف دست به تظاهرات بزند. این دسته‌ی انتخاباتی همچنان تا کنون به کمیسیون انتخابات اجازه نداده است تا در هفت ولایت روند بازشماری و تفتیش آرا را آغاز کند؛ امری که کمیسیون انتخابات می‌گوید بدون بررسی و تفتیش آرای هفت ولایت نتیجه ابتدایی اعلان نمی‌شود.
بررسی سیر انتخابات ریاست‌جمهوری در افغانستان نشان می‌دهد که هر بار انتخابات با چالش‌ها و تنش‌های بیش‌تر روبه‌رو شده است. نخستین تنش جدی بر سر نتیجه‌ی انتخابات در انتخابات ریاست‌جمهوری که در ماه اسد 1388 برگزار شد، رونما گردید. سومین انتخابات ریاست‌جمهوری در سال 1393 نیز با جنجال‌های سیاسی بیش‌تر همراه شد. چهارمین انتخابات در این روزها با تنش سیاسی مواجه شده است. اکنون سوال این است که چرا انتخابات در افغانستان جنجالی است و چه راه‌حلی برای برگزاری انتخابات موفقانه و قابل پذیرش وجود دارد؟
تقلب
سه انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری در افغانستان پس از آن به چالش کشیده شده که یکی از نامزدان ادعا کرده است تیم رقیب در انتخابات دست به تقلب گسترده زده است. به نقل از تحقیق «افسانه‌ی دموکراسی انتخاباتی افغانستان؛ بی‌نظمی‌های انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2014» که توسط توماس جانسون انجام شده است، در انتخابات ریاست‌جمهوری 1388 کمیسیون شکایات انتخاباتی حدود یک میلیون یا تقریبا یک سوم رای حامد کرزی را باطل اعلام کرد و این امر باعث شد انتخابات به دور دوم برود. در نخست آرای حامد کرزی 50 به علاوه یک رای اعلام شده بود، اما پس از بررسی کمیسیون شکایات تنها 48.29 درصد آرا از آن آقای کرزی بود. این امر باعث شد تا انتخابات به دور دوم برود و در این دور عبدالله عبدالله، رقیب حامد کرزی از رفتن به انتخابات منصرف شد و سرانجام حامد کرزی به‌حیث رییس‌جمهور به کارش آغاز کرد.
دور نخست انتخابات ریاست‌جمهوری 1393 برنده نداشت و دور دوم انتخابات میان دو نامزد پیشتار، محمد اشرف غنی و عبدالله عبدالله برگزار شد. در دور دوم ادعای تقلب انتخابات را به چالش کشید و افغانستان درگیر یک بحران سیاسی بزرگ شد. توماس جانسون به نقل از گزارش اتحادیه اروپا نوشته است که بیش از دو میلیون رای یا حدود یک چهارم کل آرا در این انتخابات از محلات رای‌گیری آمده که شاهد بی‌نظمی‌های انتخاباتی بوده است.
در آن زمان کمیسیون‌های انتخاباتی قادر به حل مشکل پیش‌آمده نشدند و نیز نتوانستند آرای تقلبی را از آرای پاک جدا کنند و در نتیجه، تنش بر سر نتیجه‌ی انتخابات منجر به ایجاد حکومت وحدت ملی شد. پس از افرایش تنش سیاسی، جان کری، وزیر خارجه وقت امریکا پادرمیانی کرد و سرانجام در یک توافق سیاسی آقای غنی کرسی ریاست‌جمهوری و آقای عبدالله کرسی ریاست اجراییه حکومت را تصاحب کردند و در یک تقسیم پنجاه-پنجاه حکومت وحدت ملی را تشکیل دادند.
در انتخابات امسال بار دیگر ادعای تقلب گسترده در انتخابات از سوی دسته‌های انتخاباتی رقیب محمداشرف غنی مطرح شده است. دسته‌ی ثبات و همگرایی می‌گوید کمیسیون انتخابات غیرمستقلانه عمل می‌کند و در تلاش به پیروزی رساندن یک نامزد مشخص است. علاوه بر آن رحمت‌الله نبیل و گلبدین حکمتیار از دیگر نامزدان انتخابات ریاست‌جمهوری‌اند که مدعی‌اند دسته‌ی انتخاباتی دولت‌ساز به رهبری رییس‌جمهور غنی در انتخابات ششم میزان تقلب کرده است. رحمت‌الله نبیل می‌گوید کمیسیون انتخابات روند بازشماری و تفتیش آرا را به‌گونه‌ی غیرقانونی ادامه داده و در تلاش توجیه تقلب‌های انتخاباتی است.
کمیسیون انتخابات تا کنون به درخواست دسته‌های انتخاباتی تن نداده است و گفته بدون بررسی نمی‌تواند آرا را باطل کند. حوا علم نورستانی، رییس این کمیسیون در نامه‌ای به دسته‌ی انتخاباتی ثبات و همگرایی نوشته است: «به‌منظور ابطال آرایی که دارای معلومات بیومتریک نیست، باید براساس اسناد و مدارک تصمیم گرفته شود. بررسی، تفتیش و بازشماری آرا این شواهد و مدارک کافی را غرض تصمیم‌گیری در اختیار کمیسیون مستقل انتخابات قرار می‌دهد.»
هنوز روشن نیست کمیسیون انتخابات چه زمانی نتیجه ابتدایی انتخابات ریاست‌جمهوری را اعلام می‌کند و یا در مورد خواسته‌های دسته‌های انتخاباتی چه تصمیم می‌گیرد، اما به‌نظر می‌رسد بن‌بست انتخابات در افغانستان علاوه بر تقلب دلایل دیگری نیز داشته باشد.
مدیریت ناقص
به دنبال برگزاری هر انتخابات در افغانستان، انگشت اتهام و انتقاد اعضای کمیسیون‌های انتخاباتی را نشانه گرفته و از ضعف مدیریتی و یا عدم توانایی افراد حرف زده شده است. از سوی هم همواره افراد تغییر و تبدیل شده و یا برخی از قوانین، لوایح و طرزالعمل تغییر کرده است. پس از برگزاری انتخابات پارلمانی در سال گذشته، رییس‌جمهور اشرف غنی اعضای کمیسیون‌های انتخاباتی را برکنار و آنان را به‌دلیل آنچه سوءاستفاده از صلاحیت وظیفوی و فساد خوانده می‌شد، به دادستانی کل معرفی کرد. به دنبال آن نامزدان انتخابات ریاست‌جمهوری اعضای جدید کمیسیون‌های انتخاباتی را انتخابات کردند و پیش‌تر از آن قانون انتخابات نیز تعدیل شد.
عبدالله احمدزی، رییس بنیاد آسیا در افغانستان و رییس پیشین دبیرخانه کمیسیون انتخابات می‌گوید مشکل اول این است که ظرفیت‌های انتخاباتی در کمیسیون‌های انتخاباتی نهادینه نشد و در هر انتخابات یک کمیسیون با اعضای جدید آن انتصاب شد و توقع می‌رفت که انتخابات بهتر را برگزار کنند. آقای احمدزی به اطلاعات روز گفت که وقتی روی اصلاحات انتخاباتی طرح‌هایی ساخته شد، سیاسیون از آن به‌صورت مقطعی و براساس منافع فردی خود استفاده می‌کردند به این معنا که اصلاحات انتخاباتی محدود می‌ماند به تغییر چهره‌ها بدون کدام تغییر بزرگ در سیستم انتخابات و یا ابعاد تخنیکی مدیریت انتخاباتی.
او گفت: «یک ترکیبی از این‌که ما همیشه بعد از هر انتخابات جنجالی تنها کمیسیون‌ها را جزا داده‌ایم و کسانی که مشوقین مشکل بوده، تا حال همرای‌شان برخورد قانونی نشده است. وقتی از عدالت صحبت می‌کنیم، تنها کمیسیون انتخابات را مورد هدف قرار داده‌ایم تا این‌که فراتر از آن‌را. اگر کسی در انتخابات سوءمدیریت می‌کند یا تقلب را انجام می‌دهد، به این معناست که قضیه چند بعد دارد و یک کسی مشوق بوده که مدیران انتخاباتی را به انحراف از اصول و قوانین وادار کرده، اما جزا به یک جهت داده شده و با جهت بیرونی که مشوق اصلی فساد و تقلب است، برخورد قانونی نشده است.»
توماس جانسون، پژوهشگر ارشد انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان و مدیر برنامه فرهنگ و مطالعات منازعه در مدرسه عالی نیروی دریایی در مونتری کالیفرنیای امریکا معتقد است که هر انتخاباتی که از سال 2004 در افغانستان برگزار شده است، تا حدودی شاهد رفتار تقلب‌آمیز نامزدان بوده است. آشکارترین مورد آن در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2014 بود که غنی در آن برنده اعلام شد؛ درحالی‌که در واقع اگر تنها آرای معتبر ملاک می‌بود، او باخته بود.
او در گفت‌وگو با اطلاعات روز گفت: «حتا یک بررسی سرسری تاریخ رسمی انتخابات افغانستان به‌صورت غیرقابل انکار تقلب گسترده را در نتایج انتخابات نشان می‌دهد. انتخابات پارلمانی به‌صورت قابل‌توجهی از سیستم رای واحد غیرقابل انتقال آسیب دیده است. در انتخابات پارلمانی 2018 تنها آرای 35 درصد رای‌دهندگان نامزدان را به پیروزی رسانده است. نظام انتخاباتی افغانستان به‌شدت ناقص است و تا زمان اجرای اصلاحات واقعی، افغانستان فقط در کلمات دموکراسی است.»
چرا نتایج انتخابات سیاسی می‌شود؟
جدا از بحث نبود ظرفیت کاری و ناتوانی در مدیریت کمیسیون‌های انتخاباتی، ادعاهای تقلب منجر شده است تا پذیرش نتایج انتخابات نیز چالش دیگری بر روند انتخابات در کشور خلق کند. عدم پذیرش نتایج انتخابات در انتخابات 1393 منجر به تشکیل حکومت وحدت ملی شد، اما این بار تا کنون روشن نیست که سرنوشت انتخابات ششم به کجا می‌انجامد.
رییس بنیاد آسیا در افغانستان به این باور است که مشکلات فنی، صعب‌العبور بودن جغرافیای افغانستان، تلاش سیاسیون برای تقلب و روند بروکراتیک کمیسیون انتخابات که در آن تمام تصامیم از سوی هفت عضو این نهاد در مرکز گرفته می‌شود، باعث می‌شود کمیسیون یک طرزالعمل پیچیده را برای جداسازی آرای پاک از ناپاک روی دست بگیرد.
آقای احمدزی گفت بعد دوم قضیه این است که کمیسیون انتخابات برنامه‌ی خود را به پیش نبرد و باید نتایج قسمی را روزمره در هنگام پروسس اعلام می‌کرد تا باعث می‌شد که از سیاسی‌شدن مدیریت انتخابات جلوگیری شود. او گفت: «تمام محلات را نگاه‌داشتن تا به مشکلات سیاسی و اعتراضات رسیدگی کنند و بعد نتایج ابتدایی را اعلام کنند. این باعث می‌شود که برداشت‌هایی ایجاد شود که گویا کمیسیون تصمیم سیاسی می‌گیرد ولو هم که تصمیم آن سیاسی نباشد.»
توماس جانسون هم استدلال می‌کند که «در این زمینه ملاحظات فنی و سیاسی بسیار مرتبط/مهمی وجود دارد اما مهم‌ترین پویایی، فعالیت‌های تقلب‌آمیز برخی هواداران نامزدان مشخص است که منجر به باطل‌شدن آرای کسانی می‌شود که برای رای‌دادن جان خود را به خطر انداخته بودند.» او گفت: «در رابطه به مشکلات فنی، سیستم‌های بیومتریک بسیار به‌صورت ناموثر به کار گرفته شد. تشخیص/شناسایی رای‌دهندگان بسیار باید سیستماتیک‌تر باشد.»
چه باید کرد؟
دسته‌های انتخاباتی معترض کمیسیون انتخابات را دعوت می‌کنند تا به قانون مراجعه و مطابق آن عمل کنند. به باور این دسته‌های انتخاباتی، کمیسیون انتخابات عملکرد غیرقانونی دارد و غیرمستقل عمل می‌کند.
عبدالله احمدزی می‌گوید برای عبور از بن‌بست انتخاباتی و جلوگیری از تکرار تجربه‌های گذشته، نیاز است که کمیسیون انتخابات با تمام سیاسیون مذاکره و اعتمادسازی کند. اعضای کمیسیون در مورد روند تفتیش و بازشماری آرا از نامزدان و سیاسیون دخیل طالب معلومات شود و نظرات و پیشنهادات آنان را بگیرد.
او گفت: «من این تلاش را نمی‌بینم که کمیسیون با سیاسیون نشسته باشد … کمیسیون به آنان گوش بدهد و تغییرات لازم را در روند تفتیش برای شفافیت و حساب‌دهی بیش‌تر به میان بیاورد. اما توقع سیاسیون که می‌گویند آرا را مستقیم از کابل باطل کنند، درست نیست و اگر چنین شود، اصل فیصله کمیسیون را بیش‌تر سیاسی می‌سازد.»
توماس جانسون نیز می‌گوید بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تغییر باید این باشد که آرا در ختم روز رای‌گیری بلافاصله در محلات رای‌گیری شمارش شود و ناظران بی‌طرف شاهد شمارش آن باشند و پس از آن این نتایج به مرکز انتخابات در کابل منتقل شود.
او گفت: «این واقعیت که برای معلوم‌کردن نتایج اولیه انتخابات که در آن بین 1.7 تا 1.9 میلیون رای‌دهنده شرکت داشتند، بیش از دو ماه طول می‌کشد، مضحک است. مشکلات عمده دیگر حول محور این واقعیت می‌چرخند که نهادهای انتخاباتی مانند کمیسیون مستقل انتخابات، مستقل نیستند.»
این‌که در پایان روز کمیسیون انتخابات چه تصمیم می‌گیرد و بن‌بست موجود را چگونه از میان برمی‌دارد، هنوز روشن نیست، اما پیامد هر تصمیم نادرست و تنش سیاسی می‌تواند آسیب جدی را به روند انتخابات و اعتماد مردم نسبت به روندهای دموکراتیک وارد کند. میزان مشارکت مردم در انتخابات‌های اخیر، به‌ویژه پس از انتخابات ریاست‌جمهوری 1393 نشان می‌دهد که ارقام شرکت‌کنندگان در انتخابات رو به زوال است و به باور برخی آگاهان، بی‌باوری به شفافیت روند از عوامل دل‌سردی مردم برای شرکت در انتخابات است.