در زمانی که موج بزرگ اشغال شدن کشور توسط پاکستان بالا می‌‌گرفت، غنی خود را به بُردهای کوچک سیاسی علیه رقیبان جهادی خود مصروف کرد. وقتی که تمام شواهد نشان می‌‌داد که زمان انعطاف در قومی‌‌سازی قدرت و انحصار حکومت فرارسیده است، غنی سخت‌‌تر بر طبل سماجت و تکبر کوبید و اسمش را گذاشت شایسته‌‌سالاری.

هنوز در بسیاری از جاهای کشور این فرصت هست که حکومت از تفرقه‌‌افکنی‌‌های کوته‌‌بینانه دست بردارد و قدرتمندان محلی نزاع‌‌های کوچک محلی خود را کنار بگذارند و در برابر طالبان متحد شوند. طالبان به هیچ عهدی پابند نیستند- جز آن عهدی که با حکومت پاکستان بسته‌‌اند.

شمار کثیری از روشنفکران که اشرف غنی را امیدی برای برگذشتن حکومت از اندیشه‌‌های سیاسی عوامگرایانه می‌‌پنداشتند و در او تکنوکراتی توسعه‌‌دان و آشنا با تجربه‌‌های چند جهان می‌‌دیدند، در عمل با کسی روبه‌رو شدند که همچنان به تعهدات طایفه‌‌ای یک جامعه‌‌ی عقب‌‌مانده وفادار است.

طالبان در داخل کشور حمایت مردمی خود را از دست داده‌‌‌اند و در بیرون از کشور (مخصوصا در مناطق صوبه سرحد پاکستان) در حال از دست دادن پشتوانه‌‌‌های جنگی خود هستند. هیچ وقت زمان برای شکست دادن طالبان این‌‌‌قدر مساعد نبوده است.

برپا داشتن مغاره‌‌هایی که بتوان در آن‌‌ها به افراد نادانی یاد داد، سهل بود. امروز کار نادانی‌‌فروشان مغاره‌‌ساز سخت‌‌تر شده است. حالا نورافکن‌‌های اطلاعات حتا بر تاریک‌‌ترین مغاره‌‌ها نیز روشنی می‌‌اندازند و پنهان‌‌ترین گوشه‌‌های آن مغاره‌‌ها را نیز به روی جهان بزرگ باز می‌‌کنند.

در امارت اسلامی هیچ اهمیتی ندارد که سازمان ملل چه می‌‌گوید و نظر فلان نهاد حقوق بشری درباره‌‌ی افغانستان و رفتارهای طالبان چیست. در امارت اسلامی هیچ اهمیتی ندارد که کشور زیرساخت‌‌های اقتصادی دارد یا ندارد، پول کشور ارزش دارد یا ندارد، مردم برق دارند یا ندارند.

رییس‌‌جمهور غنی اگر می‌‌‌خواهد نام نیکی از خود در تاریخ افغانستان به یادگار بگذارد، باید به خواست طالبان تسلیم نشود و از فرصتی که فراهم شده به نفع یک آرمان ملی کلان -که همان تحکیم جمهوریتی واقعی است- استفاده کند.

درست است که اکثر طالبان افغان هستند و در افغانستان پایگاه اجتماعی دارند. اما همین طالبان در ارتش پاکستان خدمت می‌‌کنند. ارتش پاکستان بر افغانستان تجاوز کرده، در بسیاری از ولایت‌‌ها مستقر شده و ده‌‌ها ولسوالی‌‌ را سقوط داده است.

رییس‌‌جمهور و اشخاص معتمدش در قصر به پارلمان و رسانه‌‌‌‌ها به‌عنوان «زنگوله»های نمایشی در نظام جمهوری نگاه می‌‌کنند و خود را مایه و مبدأ و مسیر و مقصد اصلی سیاست کشور می‌‌دانند. این روش خطاست؛ چون اگر دریافت‌‌های وهم‌‌زده‌‌ی این سه نفر اشتباه و تصمیم‌‌های‌‌شان غلط باشند، آن تصمیم‌‌ها برای مردم افغانستان بسیار پرهزینه خواهند بود.

در افغانستان نیروهای سنتی فرمانروا هستند. نیروهای سنتی مذهبی و طایفه‌‌ای. گروه‌‌ها و افراد غیرمذهبی‌‌ای که اندیشه‌‌های قبیله‌‌ای نداشته باشند یا به قدرت نمی‌‌رسند یا از طریق همسان‌‌نمایی خود با نیروهای سنتی مذهبی-قبیله‌‌ای به قدرت می‌‌رسند و در مقام قدرت از اندیشه‌‌‌‌ها و باورهای خود دست می‌‌کشند. تصورش هم دشوار است که یک مقامِ فرمانروا در مجلسی شرکت کند و سخن بگوید و سخن خود را با «بسم الله الرحمن الرحیم» و تحیت و درود به بزرگان صدر اسلام شروع نکند و در هر چند جمله یک بار بر باورهای اسلامی خود و شهروندان دیگر تأکید نکند. موازی با این، اعلام وفاداری به «عنعنات» وطنی و قبیله‌‌ای نیز اصلی است تخلف‌‌ناپذیر. این صورت کلان وضعیت است و به‌نظر می‌‌رسد اکثر تحلیل‌‌گران ملک ما این لایه‌‌ی وضعیت را می‌‌شناسند. اگر جامعه‌‌ی ما را به یک ماشین بزرگ تشبیه کنیم، رنگ بیرونی و پیچ و مهره‌‌های کلان این ماشین همین چیزهایی‌‌اند که به شکل باورهای کلان دینی یا جلوه‌‌های عمده‌‌ی فرهنگ سنتی به چشم می‌‌آیند. اما این ماشین مهره‌‌های خُردتر و پیچ‌‌های پنهان‌‌تر هم دارد که در لایه‌‌های ریزتر جامعه کار می‌‌کنند و فورا به چشم نمی‌‌آیند. من همین لایه‌‌ی ریز و پنهان را در این نوشته «آن پیچِ شش‌‌صد و هفتم» می‌‌خوانم. اگر بپذیریم که افغانستان، طبق آمارهای غیررسمی، در حدود سی و پنج میلیون جمعیت دارد، اکثر این جمعیت در روستاها زندگی می‌‌کنند. حتا بخش بزرگی از آنانی که در شهرهای بزرگ (کابل و هرات و مزار شریف و قندهار و ...) زندگی می‌‌کنند نیز دوجایی هستند. یعنی مثلا خانه‌‌ای در پایتخت کشور دارند و جایی در یکی از مناطق روستایی کشور و پیوندشان با محیط و فرهنگ و مناسبات قدرت روستا زنده و قوی است. شما می‌‌توانید سوال «اصلا از کجا هستید؟» را در برابر بسیاری از پایتخت‌‌نشینان بگذارید و بعد به قصه‌‌ها و پیوندهای‌‌شان با روستا گوش بدهید. حال، آنچه در مناسبات محلی و خردِ قدرت در روستاها جریان دارد معمولا از تحلیل‌‌های ما بیرون می‌‌افتند. به‌عنوان مثال، ما هر وقت که به ترکیب پارلمان کشور نگاه می‌‌کنیم می‌‌گوییم فلانی نماینده‌‌ی قندهار است و فلانی نماینده‌‌ی جوزجان و فلانی نماینده‌‌ی غزنی. در همین جا توقف می‌‌کنیم. اما اصل داستان از آنجا شروع می‌‌شود که با آن نماینده برگردیم به محیط روستایی‌‌ای که او از آنجا آمده است و ببینیم که جایگاه او در شبکه‌‌ی قدرت محلی و مناسبات طایفه‌‌ای خُرد روستایی چیست. برای این کار به داده‌‌های معتبری نیاز داریم که مبتنی بر پژوهش‌‌های میدانی روشمند باشند. چرا؟ برای این‌که هر وقت که مثلا یک نماینده‌‌ی پارلمان در سطح ملی سخن می‌‌گوید، تمام منافع محلی و محدودیت‌‌ها و جاذبه‌‌ها و دافعه‌‌های خاستگاه روستایی خود را پنهان نگه می‌‌دارد. ما وقتی نمی‌‌فهمیم که در شبکه‌‌های خُرد اما بسیار مهم مناسبات قدرت در روستا چه می‌‌گذرد، به‌‌صورت مجموعی کشور خود را نمی‌‌شناسیم. معنای این سخن این است که در اکثر تحلیل‌‌ها و موضع‌گیری‌‌های سیاسی ما مهم‌‌ترین شاخص‌‌های فعال در شکل دادن مناسبات کشوری ما پیوسته نادیده گرفته می‌‌شوند. به همین خاطر وقتی که درباره‌‌ی سقوط یک ولسوالی به دست نیروهای مخالف دولت سخن می‌‌گوییم، از همه چیز سخن می‌گوییم جز آنچه در شبکه‌‌‌‌های خرد مناسبات قدرت در روستاها جریان دارد. آن بخش ماجرا را غالبا نمی‌‌فهمیم. مثلا نمی‌‌دانیم که در فلان ولسوالی بزرگ خاندان الف برای اولین بار در چهل سال گذشته فرصت یافته تا بزرگ خاندان جیم را به دست طالبان مجازات کند. برای ما که این «پیچِ شش‌‌صد و هفتم» پنهان و ناشناخته است، تمام قصه‌‌ی سقوط یک ولسوالی همان روایت کلانی است که از ناکارآمدی دولت ملی یا دخالت بیگانگان نقل می‌‌شود.

مسأله این نیست که افراد حق ندارند حرف بزنند یا به تبادل اطلاعات بپردازند. مسأله این هم نیست که مثلا حکومت باید رژیم سانسور معرفی کند و جلو حرف زدن و نوشتن مردم را بگیرد. پرسش بیشتر در حوزه‌‌ی اختیار خودما، به‌عنوان عاملان اجتماعی، است و این که خودمان (بدون فشار بیرونی یا سانسور حکومتی) می‌‌توانیم مسئولانه‌‌تر و بهتر عمل کنیم.