ایمل فایز، کارشناس حقوق تجارت
این روز‌ها جهان با همه‌گیری (پاندمیک) کووید ۱۹ دست و پنجه نرم می‌کند. هر بخش از جامعه در مبارزه با این همه‌گیری به‌نحوی سهیم‌اند. با درک این واقعیت که اصل در تجارت کسب درآمد است، ولی پرسش این است که آیا شرکت‌ها در مبارزه با این همه‌گیر مسئولیتی دارند؟ برای دانستن این موضوع نیاز است تا موضوع تحت عنوان «مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها» را مورد مطالعه قرار دهیم و این‌که چگونه این موضوع در زمینه‌ی همه‌گیری کووید ۱۹ جای بحث پیدا می‌کند. در این نوشته می‌پردازیم به پاسخ سوالات چون مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها چیست؟ شرکت‌ها چه نیازی برای ادای مسئولیت اجتماعی خویش دارند؟ مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در زمینه کووید ۱۹ چگونه موضوعیت پیدا می‌کند؟ در نهایت چگونه این مسئولیت باید انجام شود؟
مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها
مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها یا Corporate Social Responsibility در یک مفهوم خیلی ساده هزینه‌کردن منابع از جانب شرکت‌ها برای اهداف غیرانتفاعی است. به عبارت دیگر، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تعهد یک شرکت برای مدیریت مسئولانه اثرات اجتماعی، محیطی و اقتصادی فعالیت‌های آن شرکت در موازی با توقعات مردم جامعه میباشد. برای مثال، توقع مردم جامعه (نیروی کار و مشتریان) از شرکت‌ها این است تا یک بخش از درآمد خود را به‌صورت دوامدار صرف مواردی چون بلندبردن سطح سواد در جامعه، کاهش آلودگی محیط زیست و کاهش فقر کنند.
ضرورت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها
ضرورت ادای مسئولیت اجتماعی در نیازمندی شرکت و جامعه به همدیگر نمایان می‌شود. نیازمندی شرکت‌ها به جامعه طوری است که جامعه برای شرکت منابع عامه، زیربناها، حمایت حقوقی و از همه مهم‌تر این‌که جامعه برای شرکت‌ها منفعت و پول فراهم می‌کند. از جانب دیگر، جامعه برای شرکت‌ها ضرورت دارد، زیرا این شرکت‌ها است که برای جامعه موارد چون اشتغال‌زایی، نوآوری، سرمایه‌گذاری و پرداخت مالیات را فراهم می‌کند.
ضرورت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها بیش‌تر در منفعتِ نهفته در آن اهمیت پیدا می‌کند. منفعت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به دو صورت ممکن می‌شود: یک- شرکت‌هایی که در جامعه مسئولانه عمل می‌کنند، فروش‌های بیش‌تر دارند، چون در دنیا امروز مشتریان در انتخاب محصول علاوه بر موضوعات چون نرخ کالا، کیفیت و خدمات پس از فروش به این موضوع نیز می‌پردازند که یک شرکت تا چه حد پایبند است به ارزش‌های که مشتری به آن ارج قایل می‌شود. دو- ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به اعتبار شرکت در بازار می‌افزاید که این موضوع به خودی خود می‌تواند به جلب توجه افراد نخبه و شایسته در بازار کار منتهی شود؛ زیرا افرادی که توانایی بیش‌تر دارند تلاش می‌کنند محل‌کارشان از اعتبار خوب در بازار برخوردار باشد. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که نیروی کار و مشتریان بیش‌تر به شرکت‌های علاقه دارند که به ارزش‌های مشابه چون تلاش به کاهش آلودگی محیط زیست، حقوق کارگران و آوردن تغییرات مثبت در جامعه باور دارند.
مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در مبارزه با کووید ۱۹
برای این‌که به‌صورت مشخص ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها را در زمینه کووید ۱۹ مورد دقت بیش‌تر قرار بدهیم، بهتر است که ابتدا ادای این مسئولیت را در سه مرحله: قبل از شیوع، در جریان شیوع، بعد از شیوع مورد بحث قرار دهیم. همچنان، در ادامه به این بحث بپردازیم که کدام گروه‌ها در ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، عمدتا در جریان شیوع، در اولویت قرار دارند.
ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در هر سه مرحله‌ی که بیان شد مؤثر است. شیوه پاسخ‌دهی شرکت‌ها در قالب مسئولیت اجتماعی در مراحل مختلف، فرق می‌کند. در این‌جا ادای این مسئولیت را در هر سه مرحله با ذکر مثال بیش‌تر بحث می‌کنیم.
قبل از شیوع: نقش شرکت‌ها در مرحله‌ی قبل از شیوع کووید ۱۹ خیلی مفید نبوده است. با توجه به این‌که اکثریت کشورها در حال حاضر در مرحله‌ی جریان شیوع کووید ۱۹ قرار دارند، ممکن بحث این‌که چرا شرکت‌ها در مرحله‌ی قبل از کووید ۱۹ مسئولیت اجتماعی خویش را ادا نکردند، خالی از نقد نیست، ولی بحث این موضوع می‌تواند شرکت‌ها را در ادای این مسئولیت به‌منظور جلوگیری از امراض همه‌گیر در آینده تشویق کند. ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تا پیش از شیوع کووید ۱۹ عمدتا در بخش‌های حفاظت از محیط زیست، حقوق بشر، مبارزه با فساد و کاهش فقر متمرکز بود. موضوعات چون امراض همه‌گیر خیلی به ندرت در بحث‌های مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها پیش از شیوع کووید ۱۹ مطرح شده است. با درنظر‌داشت این‌که جهان پیش از این نیز تجربه شیوع امراض همه‌گیر را مثل ایبولا و انفلونزا داشته است، ولی بدبختانه هم دولت‌ها و هم جامعه‌ی تجاری در سطوح ملی و بین‌المللی به این پدیده چندان توجه جدی به خرچ نداده‌اند. در این میان تنها بیل گیتس، مؤسس شرکت مایکروسافت و اعانه‌کننده (فیلنتراپست) مشهور، در سال ۲۰۱۵ از وقوع مرض همه‌گیر جهان را هشدار داد ولی با وجود هزینه‌کردن پول در این زمینه بعد از وقوع کووید ۱۹ ابراز تأسف می‌کند که کاش می‌توانست بیش‌تر از این در زمینه جلوگیری مرض همه‌گیر کار می‌کرد.
در جریان شیوع: مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در جریان شیوع کووید ۱۹ بیش‌تر برجسته می‌شود. در این مرحله شرکت‌ها نه‌تنها این‌که نیاز دارند برای از بین‌بردن این بیماری همه‌گیر تلاش کنند، بلکه با توجه به وضع قرنطین و فاصله‌گیری اجتماعی باید با صدمات اقتصادی ناشی از کووید ۱۹ نیز مقابل شوند. ادای این مسئولیت در جریان شیوع کووید ۱۹ به دو شکل صورت گرفته می‌تواند: یک- شرکت‌ها می‌توانند در جهت دریافت درمان و واکسین کمک کنند. هرچند با گذشت چند ماه از همه‌گیرشدن این بیماری تا حالا خبر دقیق از درمان و واکسین برای کووید ۱۹ در دست نیست و نیز با توجه به این‌که آماده ساختن واکسین برای بیماری‌های همه‌گیر مدت طولانی را در بر می‌گیرد، شرکت‌ها می‌توانند در کنار دولت‌ها با تخصیص دادن پول، منابع و امکانات برای پژوهشگران، پروسه‌ی دست‌یابی به یک درمان و واکسین را سرعت بخشند. به‌گونه‌ی مثال، مؤسس شبکه اجتماعی تویتر (Twitter) وعده سپرد که یک بلیون دالر را برای مبارزه با کووید ۱۹ تخصیص می‌دهد. دو- شرکت‌ها می‌توانند در مبارزه با کووید ۱۹ برای شفاخانه‌ها، تیم‌های صحی و عموم مردم سهولت فراهم کنند. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در این مورد مشخص با به خرچ دادن منابع در جهت تولید وسایل محافظت شخصی و دستگاه تهویه و آکسیجن ادا شده می‌تواند. به‌گونه‌ی مثال، زارا (Zara)، یک شرکت تولید لباس، در جریان شیوع کووید ۱۹ اقدام به تولید ماسک و سایر لوازم محافظت شخصی کرد.
بعد از شیوع: با واردشدن به مرحله‌ی بعد از شیوع کووید ۱۹ مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها شکل متفاوت به خود می‌گیرد. منظور از «بعد از شیوع» مرحله‌ای نیست که کووید ۱۹ به‌صورت کلی از بین رفته و یا درمان و واکسین برای آن تهیه شده، بلکه منظور دوباره بازشدن بازار کار و رفع محدودیت‌ها است. در این مرحله شرکت‌ها با حفظ تلاش‌های خود که در جریان شیوع به خرچ داده بودند، نیاز دارند تا با از سرگیری فعالیت‌های اقتصادی به جبران زیان‌های متقبل‌شده و نیز به حفظ مصئونیت جامعه بپردازند تا این‌که از هدررفتن تلاش‌های دسته‌جمعی شرکت‌ها و جامعه جلوگیری شود. هرچند اکثریت کشورها به‌صورت کامل وارد این مرحله نشده‌اند که با آمدن ماه‌های پیش‌رو معلوم خواهد شد که این مرحله چگونه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها را مورد محک قرار می‌دهد. ولی با آن‌هم در ادامه این نوشته حین صحبت در مورد گروه‌های که در اولویت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها قرار دارند، به‌صورت مشخص ادای این مسئولیت را در این مرحله مورد دقت بیش‌تر قرار می‌دهیم.
ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، اقشار مختلف جامعه را در بر می‌گیرد. از این میان با توجه به محدودیت حجم این نوشته صرف به ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در قبال کارمندان و مشتریان اکتفا می‌کنیم.
کارمندان: کارمندان به‌عنوان رکن اصلی فعالیت یک شرکت در صدر بهره‌گیری از ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها قرار دارند. طوری که ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در مراحل سه‌گانه در بالا بحث شد، ادای این مسئولیت در قبال کارمندان عمدتا در جریان شیوع و بعد از شیوع، مطرح بحث است. یک، در جریان شیوع کووید ۱۹ با توجه به محدودیت‌های وضع‌شده بیش‌تر شرکت‌ها مجبور به توقف کار، تحدید کار و کارکردن از خانه می‌شوند، مگر این‌که شرکت خدمات و کالاهای ضروری را عرضه کند و سه مورد قبل امکان‌پذیر نباشد. در هر حالت مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها ایجاب می‌کند تا با توجه وضعیت مالی شرکت حتی‌الامکان تلاش صورت گیرد تا معاشات کارمندان پرداخت شود و نیز مزایای بیش‌تر به بیمه صحی‌شان افزوده شود، حتا اگر این موضوع منجر به کاهش مزد و یا مفاد برای رده‌های بالایی و سهام‌داران شرکت‌ها می‌شود. به‌گونه‌ی مثال، رییس عامل شرکت موترسازی فورد در ماه آپریل به کارمندان آن شرکت اعلان کرد که ۳۰۰ نفر از مقامات آن شرکت سر از ماه می حدود ۲۰ الی ۵۰ درصد از معاشات خود را برای حداقل پنج‌ماه در پاسخ به کووید ۱۹ به تعویق می‌اندازند. در مرحله‌ی بعد از شیوع، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تقاضا می‌کند تا شرکت هرگونه اقدام‌ضروری را برای حفاظت سلامتی کارمندان در نظر گیرد. به‌گونه مثال، شرکت باید در صورتی که کارمند از خود علایم کووید ۱۹ را نشان می‌دهد، بدون در نظر داشت این‌که کارمند مستحق ایام رخصتی است یا خیر؟ به کارمند اجازه استراحت منزل بدهد.
مشتریان: مشتریان در رده دوم اولویت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها باید قرار گیرند. با درک این واقعیت که مشتریان منبع سودزایی برای شرکت‌ها هستند، بدیهی است که شرکت‌ها باید برنامه مشخصِ در چهارچوب مسئولیت اجتماعی خویش در هر سرمرحله‌ی قبل‌الذکر تدوین کنند. این برنامه در زمینه کووید ۱۹ بیش‌تر در مرحله‌ی جریان شیوع و بعد از شیوع اهمیت دارد. در مرحله جریان شیوع، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تقاضا می‌کند که شرکت مشتریان خود به‌صورت دوامدار در مورد کووید ۱۹ مطلع و توصیه‌های به‌روز صحی را با آن‌ها شریک کند. همچنان، در صورتی که شرکت در جریان شیوع نمی‌تواند مشتریان را به حضور بپذیرد، حتی‌الامکان باید تلاش کند تا خدمات و کالای‌های مورد نیازشان را با استفاده از تکنولوژی موجود تأمین کند یا درب منزل تحویل نماید، ولی اگر با وجود این، ماهیت کار شرکت طوری است که باید مشتریان را به حضور بپذیرد، در این صورت شرکت نیاز دارد تا تدابیر فوق‌العاده بالا را برای سلامت مشتریان خود در نظر گیرد به‌خصوص افرادی که بیش‌تر آسیب‌پذیرند. به‌طور مثال، تعدادی از خوراکه‌فروشی‌ها در ایالات متحده امریکا ساعات اول صبح را که ازدحام کم است برای افراد کهن سال اختصاص داده‌اند تا خطر ابتلا به کووید ۱۹ در میان کهن‌سالان پایین آید. نکته‌ی مهم دیگر که ادای مسئولیت اجتماعی شرکت به دور آن می‌چرخد این است که در جریان شیوع کووید ۱۹، قسمت اعظم مشتریان به دنبال وضع محدودیت‌ها به مشکل اقتصادی مواجه شده و ادای این مسئولیت ایجاب می‌کند که شرکت از احتکار و گران‌فروشی اجتناب کند. در مرحله‌ی بعد از کووید ۱۹، شرکت‌ها نباید به منظور جبران زیانِ که در جریان شیوع کووید ۱۹ متحمل شده‌اند، به بلندبردن نرخ کالا و خدمات متوسل شوند. در عوض شرکت می‌تواند در صورتی که واقعا از ناحیه شیوع کووید ۱۹ خسارت هنگفت متقبل شده، یک صندوق اعانه را ایجاد کند و از مشتریان خود تقاضا کند تا به صلاح‌دید خویش به‌صورت رضاکارانه کمک کنند. این موضوع وفاداری شرکت به مشتری و برعکس آن را نشان می‌دهد.
مدیریت ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها
مدیریت سالم منابع حاصل‌شده از ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها می‌تواند منجر به تغییرات بنیادین در جامعه شود. در حال حاضر، سالانه شرکت‌های بزرگ دنیا به‌صورت مجموعی حدود ۲۰ بلیون دالر را صرف ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها می‌کنند که با توجه به راهکار‌های مناسب در جهت مدیریت آن میزان مؤثریت آن بالا می‌رود، ولی برعکس مدیریت ضعیف منابع به‌دست آمده از ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها جز ضیاع آن چیزی دیگری به بار نمی‌آورد. به‌گونه مثال در افغانستان، بعد از شیوع کووید ۱۹ تعدادی زیادی از شرکت‌ها در زمینه‌های مختلف از طریق رسانه‌ها وعده همکاری دادند. بدبختانه اول این‌که دولت نتوانست این منابع وعده‌شده را به درستی مدیریت کرده و از آن استفاده اعظمی کند و نیز شرکت‌ها با گذشت اندک زمان از این وعده‌های خود طفره رفتند. یکی از راه‌هایی که می‌تواند در این زمینه مفید واقع شود، به‌خصوص در کشور‌های کم‌تر توسعه‌یافته مثل افغانستان، وضع قواعد الزامی در رابطه به ادای مسئولیت شرکت‌ها است، چنانچه کشور‌های نظیر هند، چین و اندونیزیا دارای قواعد الزامی دراین زمینه هستند. ناگفته نماند که اتاق‌های هماهنگ کننده امور مربوط به شرکت‌ها نیز می‌تواند در مدیریت بهتر ادای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها نقش قابل ملاحظه ایفا کنند.
نتیجه‌گیری
با درنظر‌داشت مواردی که بیان شد، شرکت‌ها بدون استثنا در برابر جامعه مسئولیت دارند که گستره‌ی آن محدود به حفاظت از محیط زیست، تغییرات اجتماعی و حقوق بشر نمی‌شود، بلکه وضعیت کنونی در جهان نشان می‌دهد که امراض همه‌گیر مهلک‌ترین ضربه از لحاظ اقتصادی بر بدنه‌ی شرکت‌ها وارد می‌کند. از این‌رو جلوگیری از امراض همه‌گیر هم باید بخش اساسی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها باشد. به‌صورت عموم، به هراندازه که یک شرکت در قبال جامعه احساس مسئولیت کند، به همان اندازه به رونق کار‌وبار شرکت افزوده می‌شود؛ زیرا مردم، نیروی کاری و مشتریان بیش‌تر به شرکت‌هایی وفادارند که به ارزش‌های مشترک بین‌شان ارج قایل هستند. ادای مسئولیت اجتماعی در صورت مدیریت مؤثر رکن مهم برای توسعه‌ی یک جامعه تلقی می‌شود.