سال آموزشی ۱۴۰۰، چهارمین سال از یک دوره‌ی کامل آموزشی (۱۲ سال) است که از سوی وزارت معارف به‌نام دهه‌ی معارف به هدف پایان‌دادن به کمبودی‌ها و نارسایی‌ها نام‌گذاری شده است. این در حالی است که چالش‌های عمده‌ی معارف افغانستان مثل محرومیت اطفال از آموزش، نبود ساختمان برای مکاتب، بسته‌بودن مکاتب، کمبود آموزگار، آموزگاران خیالی، آموزگاران غیرمسلکی و سایر نارسایی‌ها هنوز وجود دارد و آمار‌ها نشان میدهد که در جهت رفع آن کار‌های قابل ملاحظه‌ای انجام نشده است. درحالی‌که مسئولان بلند‌پایه‌ی حکومتی به‌شمول رییسجمهور هر سال برنامه‌ها و آمارهایی را برای رفع کمبودی‌ها و چالش‌ها معارف ارائه می‌کنند، اما برپایه بررسی‌های صورت‌گرفته بسیاری از برنامه در حد وعده باقی مانده یا بسیار اندک عملی شده است.
محرومیت میلیونها کودک
بنابر آمار رسمی وزارت معارف امسال نیز حدود ۳.۷ میلیون کودک از آموزش و پروش یا رفتن به مکتب محروم‌اند. این آماری است که از سال‌های گذشته تاکنون هیچ تغییری در آن نیامده است. ۶۰ درصد کودکان محروم از مکتب را دختران تشکیل می‌دهند. درصدی دختران محروم از مکتب نسبت به دو سال پیش ۱۵ درصد کاهش را نشان میدهد. بنابر اطلاعات سخن‌‌گوی وزارت معارف محرومیت دختران از مکتب بیشتر در ولایات جنوبی و جنوب شرقی است. مهم‌ترین عامل محرومیت کودکان به ویژه دختران از آموزش و پرورش، ناامنی، فقر اقتصادی، رواج‌های ناپسند فرهنگی و اجتماعی دانسته می‌شود. یکی از عوامل محرومیت دختران از مکتب نبود آموزگاران زن گفته می‌شود. از میان ۲۲۰ هزار آموزگار در مکاتب دولتی ۸۸ هزار آن زن است.
بنابر آمارهای رسمی از مجموع ۹.۷ میلیون کودک دانش آموز اکنون ۴۲ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند. درصدی دانش آموزان دختر، نسبت به دو سال پیش ۴ درصد افزایش را نشان میدهد.
زمینه‌ی آموزش و پرورش برای تمام دانش‌آموزان دختر و پسر از سوی دولت به‌گونه‌ی برابر فراهم می‌شود. به رغم این گزارش اطلاعات روز در گذشته‌ی نزدیک نشان می‌داد که در ۲۷ ولسوالی شامل ده ولایت کشور، هیچ دختری پا به مکتب نمی‌گذارد. در این میان هلمند، ولایتی در جنوب‌غرب کشور، در صدر فهرست جا گرفته است. پس از هلمند، ارزگان، پکتیکا، زابل، غزنی، فاریاب، فراه، کندهار و لوگر قرار دارد. اکنون مسئولان وزارت معارف در این مورد اطلاعات نفرستاده است که آشکار شود محرومیت دختران در کدام ولایات و ولسوالی‌ها بیشتر است. ن
مسئولان وزارت معارف هر سال می‌گویند برای جذب کودکان محروم برنامه دارند و تلاش می‌کنند. در سال آموزشی ۱۳۹۸ مسئولان وزارت معارف به اطلاعات روز گفته بودند که در دو –سه سال آینده با برنامه‌های که دارند، قرار است حدود یک‌ونیم میلیون کودک محروم شناسایی و شامل مکتب شوند اما ظاهرا این وعده تاکنون عملی نشده و رقم محرومیت همچنان ۳.۷ میلیون است و تغییری نکرده است. مسئولان وزارت معارف گفته بودند که تنها در یک سال ۱۳۹۸، ۵۰۰ هزار کودک محروم را شامل برنامه‌های آموزش و پرورش می‌کنند. اکنون نیز نجیبه آرین، سخن‌‌گوی این وزارت به اطلاعات روز می‌گوید، تلاش می‌کنند کودکان محروم را از راه برگزاری کورس‌های آموزشی اضطراری و مؤقتی آموزش و پرورش دهند.
در عموم سطح بی‌سوادی شهروندان امسال از سوی وزارت معارف ۵۷ درصد اعلام شده است. آمار این وزارت نشان میدهد که سطح سواد در کشور در سال‌های اخیر از ۲۸ درصد به ۴۳ درصد افزایش یافته است. امسال برای بالا بردن سطح سواد عمومی قرار است ۱۰ هزار مرکز سواد آموزی از پنج حمل عمدتا در سراسر کشور آغاز شود که بیش از ۲۲۰ هزار نفر را آموزش میدهد. این شمار مراکز سواد آموزی هر سال ایجاد می‌شود.
ساختمان مکاتب
آمار رسمی نشان میدهد که امسال نیز از مجموع حدود ۱۸ هزار مکتب ۴۱ درصد آن ساختمان ندارد. رییسجمهور غنی در سال ۱۳۹۷ وعده داده بود که در دو سال حدود شش هزار مکتب ساخته خواهد شد. اکنون که سه سال از این وعده می‌گذرد بنابر آمار رسمی وزارت معارف حدود یک هزار و ۵۰۰ مکتب ساخته شده است. در حالی که مسئولان وزارت معارف در آغاز سال تعلیمی ۱۳۹۸ وعده داده بودند که تنها در این سال کار ساخت حدود دو هزار و ۷۰۰ مکتب تکمیل می‌شود، اما اکنون آمار این وزارت نشان میدهد که در این سال تنها ۲۵۰ مکتب ساخته شده است. همچنان در سال ۱۳۹۷، ۵۲۲ و در سال ۱۳۹۹ نیز ۷۳۲ مکتب ساخته شده است. امسال نیز رییسجمهور غنی در برنامه‌ی زنگ مکتب گفت که قرار است در سال تعلیمی جدید یک هزار و ۸۰۰ باب مکتب ساخته شود.
مسئولان پیشین بخش مطبوعات وزارت معارف می‌گفتند که کار ساخت مکاتب با چالش‌های عمده‌ی تأخیر در تعیین زمین و اجرای بودجه روبه‌رو است. اما نجیبه آرین، سخن‌‌گوی وزارت معارف اکنون می‌گوید که این وزارت با همکاری وزارت امور شهرسازی و اراضی در ساخت مکاتب به اهدافش رسیده است.
در کنار نبود ساختمان برای مکاتب چالش دیگر این است که تاکنون صدها مکتب که ساختمان دارند اما در اثر جنگ و نا امنی بسته است. از این مکاتب گاهی به‌حیث سنگر از سوی طرف‌های جنگ استفاده می‌شود. بنابر اطلاعات وزارت معارف از ۲۰ سال پیش به اینسو حدود یک هزار مکتب در اثر جنگ و نا امنی بسته بوده که تاکنون ۷۰ درصد آن دوباره باز شده است. این آمار بنابر وضعیت امنیتی نسبی است و هر سال تغییر می‌کند.
کمبود آموزگار و آموزگاران غیرمسلکی
از سال‌ها به اینسو آموزش و پرورش افغانستان به کمبود ده‌ها هزار آموزگار، آموزگار زن و آموزگاران مسلکی روبه‌رو است. مسئولان اطلاع‌رسانی وزارت معارف امسال آمار دقیق از کمبود آموزگاران نمی‌دهد اما آمار سال‌های گذشته از سال ۱۳۹۸ نشان میدهد که در معارف افغانستان در عموم ۷۰ هزار آموزگار کمبود است. همچنان ۵۰ هزار آموزگار غیرمسلکی است. اطلاعات امسال وزارت معارف نیز نشان میدهد که تنها ۲۰ درصد از آموزگاران درجهی تحصیلی لیسانس دارند. ۵۷ درصد آن فوق بکلوریا (۱۴ پاس) و باقی آن درجهی بکلوریا (۱۲ پاس) را دارند.
سخن‌‌گوی وزارت معارف می‌گوید که دلیل وجود آموزگاران غیرمسلکی عدم دسترسی به مناطق دوردست است که در آن مناطق از ظرفیت موجود در خود روستاها به حیث آموزگار استفاده می‌شود. خانم آرین می‌گوید که این وزارت روند مسلکی‌سازی آموزگاران را به گونه‌ی جدی پی‌گیری می‌کند.
رییسجمهور در آغاز سال آموزشی ۱۳۹۸ وعده داده بود که در پنج سال آینده براساس هماهنگی و تفاهم وزارت‌های تحصیلات عالی و معارف، حدود ۱۰۰ هزار آموزگار از درجهی فوق بکلوریا به لیسانس و حدود ۵۷ هزار از سطح بکلوریا به فوق بکلوریا ارتقا خواهند یافت. همچنان مسئولان وزارت معارف نیز گفته بودند که در پنج سال آینده آموزگاران غیرمسلکی از طریق جذب در مراکز تربیه معلم، مسلکی می‌شوند. آموزگاران به تدریج در ۴۹ مرکز تربیه معلم در سراسر کشور و ۱۵۸ مرکز حمایتی تربیه معلم جذب خواهند شد.
برای رفع کمبود آموزگار نیز رییسجمهور و مسئولان وزارت معارف می‌گویند که هر سال هزاران بست آموزگاری را از طریق رقابت آزاد به اعلان می‌دهند. امسال نیز رییسجمهور در برنامه نواختن زنگ مکتب گفت که بیش از ۱۱ هزار بست جدید آموزگاری در سال جدید آموزشی به اعلان خواهد رفت.
فایبر نوری، انترنت و کمپیوتر
باوجود این چالش‌ها در مکاتب، ریاست جمهوری و مسئولان وزارت معارف هر سال وعده می‌دهند که در ولایت‌های کابل، بلخ، هرات و سایر ولایت‌هایی که دسترسی به انرژی برقی دارند، مکاتب با فایبر نوری، کمپیوتر و امکانات انترنتی مجهز خواهد شد. به گفته‌ی مسئولان وزارت معارف، این روند به گونه‌ی دوام دار ادامه خواهد داشت و این وزارت در نظر دارد تا با استفاده از انترنت و کمپیوتر زمینه‌ی تعلیم از راه دور را فراهم کند و از چالش‌ها بکاهد.
رییسجمهور غنی در سال ۱۳۹۸ گفته بود در حدود ۱۱۵باب مکتب به فایبر نوری وصل و ۳۱ مکتب دیگر با امکانات کمپیوتر و انترنت مجهز شده است. همچنان رییسجمهور وعده داده بود که یک هزار و ۲۹۰ باب مکتب دیگر نیز در آینده‌ی نزدیک با فایبر نوری وصل خواهد شد. اکنون سخن‌‌گوی وزارت معارف اما می‌گوید که تا کنون ۴۰۰ مکتب به فایبر نوری و انترنت وصل شده است.
امسال همچنان رییسجمهور در برنامه‌ی نواختن زنگ مکتب بر دیجیتالی شدن و اصلاحات آموزشی تأکید کرد. او گفت که این کار از آن خاطر انجام خواهد شد که دانش آموزان متناسب با نیاز بازار آموزش ببینند.
وصل‌شدن به انترنت و کار با کمپیوتر، زیر عنوان فناوری آموزشی اکنون به یک نیاز اساسی در آموزش و پرورش تبدیل شده است. نبود این امکانات در مکاتب و دانشگاه‌های افغانستان از بزرگ‌ترین چالشی است که همواره از سوی کارشناسان مطرح شده است.
کارمندان و آموزگاران خیالی
یکی از عوامل فساد در وزارت معارف موجودیت مکاتب، آموزگاران و کارمندان خیالی در این وزارت است. گزارش‌هایی هم از سوی نهادهای پژوهشی نشر شده که وزارت معارف را در رده‌ی فاسد‌ترین ادارات دولتی قرار داده است. پس از آن روند ثبت بایومتریک آموزگاران و کارمندان این وزارت از سوی کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی آغاز شد. این کمیسیون در ۲۵ قوس سال گذشته اطلاعاتی را در این مورد به بی بی سی داد که نشان می‌داد که تا آن زمان ۱۲ هزار کارمند خیالی در دستگاه دولت شناسایی شده است. از این میان نه هزار آن مربوط به وزارت معارف است که بیشتر شامل «آموزگاران جعلی» است. کارمندان خیالی در ادارات به گونه‌ای است که افراد با هویت اصلی و یا جعلی به‌عنوان کارمند ثبت اسناد دولتی است، به‌نام آنان حقوق پرداخت می‌شود اما عملا در وظیفه حاضر نیستند و کاری انجام نمی‌دهند.
مسئولان اطلاع رسانی وزارت معارف آمار دقیق از کارمندان و آموزگاران خیالی را ارائه نمی‌کنند. سخن‌‌گوی وزارت معارف می‌گوید که روند ثبت بایومتریک کارمندان و آموزگاران تا کنون ۸۰ درصد پیشرفته و تا کنون تکمیل نشده است. برعلاوه ادعا می‌شود که حتا مکاتب خیالی وجود دارد و بودجه آن حیف و میل می‌شود. خانم آرین موجودیت مکاتب خیالی را رد می‌کند و می‌گوید هیچ مکتب خیالی وجود ندارد و تمام مکاتب موقعیت یابی دیجیتالی شده است.
یکی از چالش‌های عمده‌ی معارف افغانستان کمبود کتاب و قاچاق آن برای فروش در بازار آزاد است. مسئولان وزارت معارف گرچند آمار دقیق در این مورد ارائه نمی‌کنند اما می‌پذیرند که این چالش همواره وجود داشته و دارد. دو سال پیش وزیر پیشین معارف در یک مصاحبه‌ی تلویزیونی گفت که ۹۰ میلیون جلد کتاب کمبود است که تلاش می‌شود در سال‌های آینده رفع شود.
سخن‌‌گوی وزارت معارف می‌گوید که در سال گذشته ۱۲.۲ میلیون جلد کتاب چاپ شده و در سال جدید نیز قرار است ۳۷ میلیون جلد کتاب چاپ شود.
سال جدید آموزشی در حالی آغاز می‌شود که سال گذشته شیوع ویروس کرونا این بخش را به شدت متاثر کرد. امسال مسئولان وزارت معارف می‌گویند که امسال برنامه‌های جبرانی را به ویژه در بخش مضامین ساینسی تطبیق خواهند کرد. گرچند امسال نیز آمار رسمی ثبت و مرگ در اثر کرونا تاهنوز کماکان وجود دارد اما ترس و نگرانی از آن عملا از بین رفته است. واکسین کرونا نیز درحال تطبیق شدن است. باوجود این رییسجمهور در مراسم نواختن زنگ مکتب تاکید کرد که به سلامتی دانش آموزان توجه ویژه شود. امسال صنف‌های درس در مکاتب و دانشگاه‌‌ها به شرط رعایت توصیه‌های بهداشتی وزارت صحت عامه باز شده است.
در کنار مکاتب دولتی در افغانستان حدود دو هزار مکتب خصوصی فعالیت دارد. از این میان نصف آن در کابل است. پارسال با شیوع ویروس کرونا بخش خصوصی آموزش و پرورش با خطر بسته شدن روبه‌رو شد. چندین ماه پی‌هم بخش زیادی از آموزگاران مکاتب خصوصی بیکار و به دشواری‌های زیاد مالی روبه‌رو شدند.