گلوبل داشبورد – مارک وستون (پژوهشگر و مشاور سیاستگذاری)
مترجم: جلیل پژواک
دولتهای غربی با الگوگرفتن از چین روشهای مشابهی را برای مقابله با دنیاگیری کووید 19 اتخاذ کردهاند. آنها پس از مدتی دودلی و بعد از آنکه میزان آلودگی و مرگومیر ناشی از این بیماری به سطح نگرانکنندهای رسید، قرنطینهی سراسری را در کشورهایشان وضع کردند.
کمکم کشورهای کمدرآمد نیز به الگوبرداری از چین شروع میکنند. رواندا، آفریقای جنوبی و هند در قرنطینهی کامل و کنیا و سودان در قرنطینهی قسمی قرار دارند. تدابیر اتخاذشده در سایر کشورهای کمدرآمد آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین روزبهروز سختگیرانهتر میشود.
با اینحال یک نسخه نمیتواند برای هر دردی دوا باشد.
برای مقابله با کرونا، تفاوتهای عظیمی که بین کشورهای ثروتمند و فقیر بهلحاظ وضعیت زندگی، آداب و رسوم اجتماعی و دسترسی به منابع و خدمات وجود دارد، به هیچ وجه نباید نادیده گرفته شود. تدابیری که موثریت آن به ذخیرهکردن مواد غذایی، داشتن پسانداز، امکان کار از خانه و فاصلهگیری اجتماعی حتا از نزدیکان خود، وابسته است، برای مردم فقیر که در «سکونتگاه»های غیررسمی، محلات پرجمعیت یا «زاغه»ها زندگی میکنند، ممکن نیست.
در میان فقرا و در محلههای فقیرنشین، ماندن در خانه میتواند به خودی خود خطرزا باشد. سبک زندگی مردم، ازدحام بیش از حد جمعیت در سکونتگاهها و عدم رعایت حفظالصحه و بهداشت میتواند زمینه را برای گسترش بیشتر کووید 19 فراهم کند. صفکشیدن برای استفاده از تشنابهای مشترک یا کشیدن آب از چاهها و کاریزها، استفاده از وسایل نقلیه عمومی مزدحم و یا صرفا رفتوآمد از کوچههای تنگ و شلوغ، خطر آلودهشدن به ویروس کرونا را افزایش میدهد.
اگر محلات پرجمعیت قرنطینه شده و ساکنان آن امکان کار، دسترسی به غذا و سایر ضروریاتها را از دست بدهند، نهتنها گسترش ویروس کرونا در این جوامع -شلوغ و محروم که تعداد افراد آسیبپذیر آن به مراتب بیشتر از سایر جوامع است- تسریع خواهد شد، بلکه خود قرنطینه خطر تشدید گرسنگی، شیوع سایر بیماریها و همچنین فرورفتن میلیونها نفر به کام فقر و بیکاری و فراتر از آن را در پی خواهد داشت. سیاستگذاران برای مقابله با کووید 19 در محلات پرجمعیت و جوامع فقیر بهجای کپیکردن روشهای مشابه، به راهکارهای متناسب با مردم و جوامع نیاز دارند.
آنچه میخوانید شرح هشت ایده برای انجام یک کار موثر و توسعه یک رویکرد متفاوت است:
اول: مطابق با شرایط اقدام شود. همانطور که تدابیر کشورهای ثروتمند برای مبارزه با کووید 19 لزوما در کشورهای در حال توسعه مناسب و موثر نیست، تدابیری که یک کشور برای مقابله با ویروس کرونا در یک منطقه فقیرنشین خود اتخاذ میکند نیز در یک کشور فقیر دیگر کار نخواهد کرد. یک زاغهی شهری در برزیل را نمیتوان با یک محلهی فقیرنشین در تانزانیا مقایسه کرد و همینطور یک سکونتگاه غیررسمی در «واگادوگو» با کمپ مهاجرین در ترکیه تفاوتهای چشمگیری دارد.
برای مثال در مناطق روستایی، ساکنان سکونتگاههای غیررسمی بهتر از همتایان شهری خود قادر به اجرای تدابیر فاصلهگیری اجتماعی برای مهار کووید 19 خواهند بود. زیرا در صورت طولانیشدن قرنطینه بهتر از شهرنشینان قادر خواهند بود غذای خود را تهیه کنند. از طرف دیگر، درحالیکه ساکنان جوان زاغههای شهری ممکن است بهدلیل نیروی جوان و آگاهی بیشتر خود تا حدی از ویروس در امان باشند، ساکنان سالخورده این زاغهها اما ممکن است تنها زندگی کنند و مانند همتایان روستایی خود از شبکههای حمایتی برخوردار نباشند.
تفاوتهای چشمگیر دیگری نیز بین محلات فقیرنشین و پرجمعیت وجود دارد که بر واکنش جوامع ساکن در برابر ویروس کرونا تأثیر میگذارد. این تفاوتها به محیط فیزیکی، آب و هوا، اندازه جمعیت، عوامل فرهنگی و زبانی، میزان جرم و جنایت و حضور باندهای تبهکار، رابطه مردم با دولت و رابطه بین نسلی و عوامل دیگر ربط دارد. سیاستهایی که تأمین منابع، آگاهیدهی به مردم در مورد کرونا و آموزش و حمایت از رهبران جامعه را در بر میگیرد تنها در صورتی موثر است که با خصوصیات و ویژگیهای هر زاغه و محله متناسب باشد.
دوم: آگاهیدهی متناسب با وضعیت باشد. آگاهیدهی به ساکنان محلات پرجمعیت، فقیر و محروم در مورد چگونگی جلوگیری از آلودهشدن به ویروس کرونا، نحوه مراقبت در صورت آلودهشدن و همچنین مراقبت از افراد آسیبپذیر در جوامعی که به خدمات دولتی دسترسی ندارند یا این خدمات ناکافی است، یک امر حیاتی بهشمار میرود.
پیامهای آموزشی باید متناسب با سطح دانش مخاطبان آن باشد. آگاهیدهی باید به زبان ساکنان محلی (بهخصوص با توجه به اینکه زاغههای شهری اغلب ساکنانی از اقوام یا حتا کشورهای مختلف را با زبانهای متفاوت در خود جا میدهند) صورت بگیرد، به نگرانیهای جوامع هدف پاسخ داده شود، منابع موجود مدنظر گرفته شود، با شایعات مقابله و در نشر پیام از رسانههایی استفاده شود که ساکنین زاغه به آن عادت دارند.
درحالیکه برخی پیامها مانند اهمیت شستن منظم دستها در سطح جهانی و برای همهی اقشار (حداقل در جاهایی که ساکنان آن میتوانند صابون داشته باشند) موثر است و سریع میتوان آنرا انتقال داد، اما هستند پیامهایی که باید در طراحی آن دقت به خرج داده شده و به مرور زمان موثریت آن ارزیابی و نواقص آن برطرف شود.
برای مثال، پیامهایی که اولینبار در مورد بیماری ایدز در آفریقا منتشر شد، آنقدر مردم را نگران کرد که برای بسیاری از آفریقاییها، رفتن به مراکز صحی برای آزمایش اچآیوی مایهی شرمساری و ننگ بهشمار میرفت، چه رسد اعتراف به ابتلا به این بیماری. این ننگ باعث شد که مردم از رفتن به مراکز صحی برای آزمایش خودداری کنند و این خودداری به ایدز کمک کرد تا سریعتر گسترش یابد. در جریان شیوع همهگیری ابولا در «سیرالئون»، محققان دریافتند که کارمندان صحی دولتی که در روزهای نخستین شیوع موظف به ارائه آموزش در مورد ابولا شده بودند، دیگر در بسیاری از سکونتگاههای غیررسمی مورد اعتماد ساکنان نیستند. همین امروز در سودان، مردم فکر میکنند که خوردن انبه، آیسکریم و استفاده از کلروکین ـ که برای درمان ملاریا کاربرد دارد ـ آدم را در برابر ویروس کرونا محافظت میکند و در امریکا، ادعای ترمپ مبنی بر اینکه ویروس کرونا یک فریب است، بسیاری را متقاعد کرده که کرونا را جدی نگیرند.
فقط تحقیق و پژوهش میتواند به دولتها سطح دانش موجود در جوامع مختلف را نشان دهد و به سیاستگذاران در نشر پیامهای متناسب با فرهنگ و سطح دانش هر قشر کمک کند. و همینطور فقط پژوهش میتواند به دولتها نشان دهد که چه کسی و در کدام زمینه برای آگاهیدهی به جوامع مختلف بهترین گزینه است.
سوم: انتظار ریشهکنکردن خطر را نداشته باشید. افرادی که در محلات پرجمعیت زندگی میکنند نسبت به کسانی که در شهرکهای رسمی (و پلانی) زندگی میکنند، با دیگران بیشتر در تماسند. یک تحقیق در دهلی نشان میدهد که زاغهنشینها در طول روز 50 درصد بیشتر از غیرزاغهنشینها با دیگران تماس دارند. از اینرو سیاستهایی که با هدف ریشهکنکردن کووید 19 طراحی میشود، باید در حدی سختگیرانه باشد که با اجرای آن تمام فعالیتهای دیگر باید متوقف شود. بنابراین تحمل چنین محدودیتها برای خانوادههایی که دسترخوانشان به کار روزمزد وابسته است، غیرممکن خواهد بود.
ولی هرچند قرنطینه جمعی در جوامع فقیر نامطلوب بهنظر میرسد، اما تدابیر پیشگیرانه محدودتر میتواند به کاهش انتقال کرونا کمک کند. ممنوعیت تجمعات بزرگ در عروسیها و خاکسپاریها، تشویق رهبران مذهبی به متوقفکردن فعالیتهایشان یا حداقل برگزاری آنها در فضای سرباز برای جلوگیری از ازدحام، بستن کافهها و پارکها و آگاهیدهی به مردم در مورد فاصلهگیری اجتماعی هنگام ایستادن در صف، میتواند از جملهی این تدابیر باشد.
تدابیر موقتی برای جداسازی گروههای مختلف مردم از یکدیگر که به موجب آن افراد خود را به کوچکترین واحدهای ممکن (که میتواند خدمات اساسی را برای هر عضو خود فراهم کند) گروهبندی میکنند، نیز میتواند گسترش کرونا را کُند کند. در اروپا، کوچکترین واحد خانواده است اما در زاغهها و محلات پرجمعیت کشورهای فقیر، کوچکترین واحد ممکن میتواند یک خانه، یک مجتمع مسکونی، یک خیابان، یک بلاک یا حتا یک ناحیه و روستا را در بر گیرد.
در چنین گروهبندیهایی میتوان برای کسانی که خطر آلودهشدنشان به کرونا بالاتر است، مثلا قرنطینه را در نظر گرفت و همینطور برای افراد آلوده و محتاج به مراقبت و همچنین افرادی که مجبور به ترک واحد و رسیدن به کار و زندگی روزمره هستند، تدابیر جداگانه سنجید. اعضای این واحدها میتوانند سیستمهای نوبتی را ایجاد کنند تا از رفتن همه برای مثال به بازار یا آوردن آب یا دور ریختن زباله یا آوردن کریدت کارت موبایل یا استفاده از حمل و نقل عمومی جلوگیری شود و افراد مشخصی موظف به انجام این کارها باشند.
تعداد نقاط ورود به جمع این واحدها نیز باید به حداقل برسد و برای کسانی که به آنجا میروند تدابیری سنجیده شود. برای مثال در برزیل، باندهای تبهکار در کنار هر نل عمومی آب در مناطق فقیرنشین خود صابون گذاشتهاند و با نصب تابلوهایی از تازهواردان میخواهند که دستان خود را قبل از ورود به محله بشویند. همچنین محلات خالی خارج از سکونتگاه باید بهعنوان جایی برای برگزاری جلسات گروهها و نیز کسانی که برای سرزدن به نزدیکان خود میآیند، اختصاص داده شود. رفتوآمد بین گروههای بزرگتر مانند کل یک قریه، به جز در موارد اضطراری ممنوع شود و برای کمک به تهیدستان، وسایل توزیع غذای سیار در نظر گرفته شود. وقتی یک عضو بیمار شد، چه در داخل یک واحد کوچک مانند یک خانواده و چه در داخل یک واحد بزرگ مانند یک قریه، کل واحد باید به مدت 14 روز با غذا و آب کافی و فاضلاب فعال، از سایر واحدها جدا و قرنطینه شوند.
چهارم: منابع روی افراد آسیبپذیر متمرکز شود. دولت در کشورهای فقیر عمدتا با کمبود منابع مواجه است. پیامهای آموزشی هدفمند، آزمایش منظم، درمان و استراتژی جداسازی زنان باردار، افراد مسن و کسانی که دارای بیماریهای مزمن و مشکلات صحی هستند، از سایر مردم، نسبت به تلاش برای محافظت از کل جامعه در برابر کرونا، رویکرد واقعبینانهتری است. همچنین خانوادههایی که در منزل خود بیش از یک اتاق دارند را میتوان تشویق کرد تا برای اعضای آسیبپذیر خود پیش از آنکه ویروس از راه برسد، اتاق جداگانهای در نظر بگیرند و با روشهای کنترل عفونت برای جلوگیری از ورود ویروس به آن اتاق، از قبل آشنایی حاصل کنند.
پنجم: از بزرگان جامعه حمایت شود. رهبران جامعه برای مشوره در مورد دستهبندی واحدها و اقدامات قابل قبول برای تمام ساکنان یک محله فقیرنشین، بهترین گزینه هستند. این امر بهویژه در زاغههایی که دولت در آن مشروعیت و ظرفیت محدودی دارد، بسیار مهم است.
رهبران جامعه نظر به هر محله متفاوت است و ممکن است رؤسای محلی، رهبران مذهبی، پزشکان و متخصصان محلی، بازرگانان محلی، حکیمان محلی یا رهبری گروههای جوانان محلی را در بر گیرد. اکثر محلات پرجمعیت نوعی تشکیلات مردمی یا انجمن دارند. درخواست کمک از این انجمنها برای آگاهیدهی به مردم و افزایش مقبولیت اقدامات پیشگیرانه در برابر کرونا، بسیار موثر خواهد بود.
رهبران جامعه میتوانند در انتشار پیامهای آموزشی، شناسایی و جداکردن موارد مشکوک، اجرای قوانینی نظیر فاصلهگیری اجتماعی در صف و رفتوآمد محدود بین واحدها، توزیع تجهیزات محافظتی مانند ماسک، صابون و مواد ضدعفونیکنندهی دست، نقش ایفا کنند.
آنها میتوانند تدابیر خاص خود را نیز توسعه دهند و این تدابیر میتواند در زمینه محلی، نسبت به سیاستهای عمومی دولت مرکزی، موثرتر باشد. «کمیتههای مقاومت محلی» سودان که سال گذشته در راندن دیکتاتور عمر البشیر از قدرت نقش حیاتی را ایفا کردند، امسال با استفاده از الکلی که قرار بود در مشروبات الکولی غیرقانونی به کار برده شود، اقدام به ساخت و توزیع مواد ضدعفونیکننده دست کردهاند. در طول اپیدمی ابولا در سیرالئون، گروههای جوانان از کیسههای پلاستیکی و خریطههای برنج برای ساختن تجهیزات محافظتی شخصی خودشان به منظور دفن ایمن مردهها استفاده کردند.
اما نباید انتظار داشت که گروههای مردمی این کار را تنها انجام دهند. حکومتهای محلی و ملی، سازمانهای غیردولتی، مشاغل، گروههای دیاسپورا و جامعه جهانی باید از آنها با ارائه مواد ـ صابون، ضدعفونیکننده دست، پوستر و جزوات آموزشی، تجهیزات آزمایش و غیره موارد ـ آب رایگان، امکان دفع زباله، غذا برای تهیدستان و کلینیکهای سیار برای کمک به مراکز درمانی موجود در زاغهها حمایت کنند. همچنین به گروههای محلی در مورد مهارتهای لازم برای شناسایی افرادی که بیشتر در معرض خطر کووید 19 قرار دارند، تشخیص علائم، ارائه اطلاعات و سازماندهی مراقبت و قرنطینه افرادی که بیمار میشوند، آموزش داده شود.
ششم: حقوق بشر فراموش نشود. طی قرنطینهای که در رواندا و هند وضع شده، ما شاهد کشتهشدن شهروندان توسط پولیس بهدلیل سرپیچی از قوانین بودهایم. زاغهنشینها و جوامع فقیر اغلب با نهادهای دولتی رابطه آشفتهای دارند و از اینرو، لتوکوب کسی که برای آوردن شیر از خانه بیرون شده، کمکی به بهبود اوضاع نخواهد کرد.
اگر مردم قرار است از تدابیر برای جلوگیری از گسترش کووید 19 پیروی کنند، باید بتوانند به کسانی که موظف به اعمال این تدابیر هستند، اعتماد کنند. بدون اعتماد متقابل و در صورتی که حکومت حقوق بشر را زیر پا بگذارد، قوانین به صورت خودکار نادیده گرفته خواهد شد و ویروس با سرعت بیشتری گسترش خواهد یافت.
تعامل با رهبران و بزرگان جامعه برای کمک به تطبیق تدابیر، رعایت حقوق بشر را تضمین میکند و همچنین مشوره منظم با ساکنان زاغهها، بازیگران بیرونی را هم از نگرانی مردم و هم از پیشنهادات آنها برای راههای منصفانهتر تطبیق تدابیر پیشگیرانه در برابر ویروس کرونا، آگاه میسازد.
هفتم: جوانان مورد تشویق و حمایت قرار بگیرند. جوانان هرچند نسبت به سالمندان در برابر ویروس کرونا مصئونترند، اما جوانانِ محلههای فقیرنشین در شرایط کنونی به حمایت نیاز دارند. برخی دولتها مانند دولت ایالت «اوتار پرادش» در هند، میتواند دستکم در کوتاه مدت خرج دسترخوان مردمش را بدهد تا آنها مجبور نشوند که به کار بروند. در سودان، «انجمن متخصصان سودانی» کمکهای مالی جامعه دیاسپورای این کشور را برای کمک به فروشندگان خیابانی استفاده میکند تا آنها در خانه بمانند.
اکثر دولتها در کشورهای فقیر و کمدرآمد نمیتوانند چنین سیاستهایی را روی دست بگیرند. با اینحال پرداخت پول به جوانان برای ارائه خدمات در هنگام اپیدمی ممکن است مفید و نسبت به اجرای یک سیاست کلان، مقرون به صرفه باشد. بیکاری در میان جوانان محلههای فقیرنشین بسیار شدید است و از اینرو از جوانان میتوان برای ارائه خدمات به بیماران یا واحدهای قرنطینهشده، تنظیم خدمات سرویسهای بهداشتی مانند تشنابهای مشترک، تنظیم صف آب، دفع ایمن زبالهها، انتقال پیامهای آموزشی به هم سن و سالان، آموزش به کودکانی که مکاتبشان بسته شده است و انجام بسیاری از کارهای دیگر، در بدل مبلغی پول کار گرفت.
هشتم: چالشهای طولانیمدت فراموش نشود. کووید 19 برای اکثر افرادی که در محلههای فقیرنشین و پرجمعیت زندگی میکنند، به گرد مشکلات صحی که آنها قبل از کرونا و هماکنون با آن مواجه هستند، نمیرسد. صرفنظر از کرونا، ادامهی خدماترسانی برای پیشگیری، تشخیص و معالجه سایر بیماریهای واگیر و غیرواگیر در این محلهها، بسیار حیاتی است.
دولتها برای کاستن از باری که در جریان شیوع کرونا روی دوش نظام صحی قرار میگیرد، میتوانند ارائه خدمات غیرضروری را تا مهار کامل کرونا به تعویق اندازند. همچنین دولتها میتوانند از ساختمان مکاتب برای تطبیق برنامه واکسیناسیون کودکان یا ارائه خدمات به افرادی که مشکلات صحی غیر از کووید 19 دارند و یا بستریکردن مبتلایان کووید 19 در صورت تشدید این بیماری، استفاده کنند. ایجاد مراکز خدماترسانی صحی سیار نیز میتواند به کاهش خطر آلودهشدن کمک کند. در بسیاری از کشورها گزارش شده که ازدحام در مراکز صحی گسترش ویروس کرونا را سرعت بخشیده است.
همچنین ساکنان زاغهها و محلات پرجمعیت چالشهای دیرینهای دارند که اگر منابع صرفا به کنترل کووید 19 محدود شود، امکان دارد این چالشها نادیده گرفته شده و در طولانی مدت خطرات به مراتب جدیتری برای جامعه در پی داشته باشند. برای مثال کاهش بودجه معارف، در درازمدت برای ساکنان محلههای فقیرنشین پیامدهای جدی دارد. به همین ترتیب بیتوجهی به بهداشت، محیط زیست و معیشت مردم نیز خطرات جدی را برای جوامع در پی خواهد داشت.
برای فقرا و بسیاری از کسانی که در محلههای فقیرنشین و زاغهها زندگی میکنند، ویروس کرونا یکی از چالشهای فراوانِ فراروی جوامع محسوب میشود. بنابراین اگر قرار است که مقاومت جوامع در برابر چنین تهدیداتی به جای تضعیف، در درازمدت تقویت شود، اختصاص متوازن منابع برای مقابله با ویروس کرونا و توجه به سایر چالشها، همراه با خدماترسانی صحی گستردهتر و در نظر گرفتن سایر اولویتهای مهم، حیاتی خواهد بود.