نیویورکر – رابین رایت
مترجم: جلیل پژواک
سال پیش ایران روز ملی ارتش خود را با نمایش پرزرق‌وبرق توان نظامی تهران تجلیل کرد. با بالاگرفتن تنش‌ها با دولت ترمپ، خیابان‌های پایتخت جمهوری اسلامی شاهد مانور تانک‌ها و موشک‌های دوربردی بود که روی کامیون‌ها بارگذاری شده بود. صف‌های مرتب سربازان گونه‌گونی ارتش این کشور را به‌لحاظ قومی به نمایش گذاشت؛ ترکمن‌ها با کلاه‌های خزدار سفید، عرب‌ها با شنل‌های قهوه‌ای‌رنگ و چفیه‌های سیاه‌وسفید شطرنجی و اعضای یگان‌های ویژه نیروهای مسلح با یونیفورم‌های خاکی پیش چشم رییس‌جمهور حسن روحانی و سران نظامی ایران رژه رفتند. امسال اما 29 حمل نمایشی متفاوت با پیامی متفاوت بود. در روز ارتش امسال، سربازان ایرانی به جای اسلحه با لباس‌های محافظتی، ماسک صورت، تجهیزات پزشکی و آمبولانس رژه رفتند. کامیون‌های مسطح به جای حمل موشک‌های دوربرد به کلینیک‌های سیار، و وسایل نقلیه نظامی به ماشین‌های ضدعفونی‌کننده غول‌پیکر تبدیل شده بود. اعضای ارکستر ارتش با فاصله دو متری از هم اجرا کردند و روحانی در پیامی به ارتش ایران گفت: «دشمن پنهان شده است و پزشکان و پرستاران ما در خط مقدم میدان نبرد قرار دارند. ارتش ما نماد نظامی‌گرایی نه بلکه مظهر حمایت از ملت و حفظ منافع ملی است.»
خاورمیانه، بی‌ثبات‌ترین منطقه‌ی جهان برای بیش از هفت دهه، طی دو ماه گذشته با دو بحران روبرو بوده است؛ دنیاگیری ویروس کرونا و سقوط تاریخی قیمت جهانی نفت. با این‌که ایران اولین کشور در منطقه بود که ویروس کرونا در آن شیوع پیدا کرد اما تا روز چهارشنبه هفته‌ی گذشته، هفده کشور عربی و ایران و اسرائیل در مجموع بیش از دوصد و بیست هزار مورد ابتلا به کووید 19 و بیش از 9 هزار مرگ در اثر آن را گزارش دادند.
همزمان اقتصاد کشورهای منطقه پس از سقوط بی‌پیشینه‌ی قیمت نفت در ماه گذشته به خاطر عرضه‌ی بیش از تقاضا ـ زیرا تقاضا برای نفت و گاز در اثر قرنطینه‌ی جهانی به طور چشم‌گیر کاهش یافته است ـ به شدت آسیب دیده است. در حالی‌که یک سال پیش قیمت نفت 67 دالر در هر بشکه بود، ماه گذشته قیمت‌ها در سراسر جهان کاهش یافت و قیمت نفت ایالات متحده برای نخستین بار به زیر صفر سقوط کرد. از آن‌جایی که برخی تولیدکنندگان ظرفیت ذخیره‌سازی نفت را نداشتند و انبارها پر شده بود، مجبور شدند تا به خریداران پول بپردازند. «سوزان مالونی» از «موسسه بروکینگز» می‌گوید: «نمی‌دانم وضعیت خاورمیانه چگونه بهبود می‌یابد… بحران کووید 19 و سقوط قیمت نفت به اقتصاد کشورهای تولیدکننده‌ی نفت که منبع کمک برای بقیه کشورهای منطقه بودند، آسیب می‌رساند و این تاثیر فاجعه‌باری بر منطقه خواهد گذاشت.»
از اواخر ماه فبروری، آجندای رهبران خاورمیانه و واقعیت‌های زندگی روزمره در این منطقه تغییر کرده است. در استان ادلب سوریه، آخرین جبهه‌ی جنگ داخلی این کشور، نگرانی‌ها درباره‌ی تهدیدی به مراتب خطرناک‌تر از رژیم اسد شدت گرفته است. در عربستان سعودی، کعبه کاملا خالی است زیرا در ماه مارچ مقامات تمام زیارت‌ها از جمله مراسم سالانه‌ی حج را که پس از حمله‌ی ناپلئون به مصر در سال 1798 تاکنون مختل نشده بود، ممنوع اعلام کرد. خانواده‌ی سلطنتی سعودی پس از آلوده‌شدن حدود 150 تن از شاهزاده‌ها و شاهدخت‌ها به ویروس کرونا، عملا پنهان شده‌اند. به گزارش تایمز، شاه سلمان در جزیره‌ای در دریای سرخ در نزدیکی جده در قرنطینه‌ی خانگی به سر می‌برد و محمد بن سلمان، ولی‌عهد بلندپرواز سعودی، با حلقه‌ی نزدیک خود در مکانی دوردست شهری آینده‌نگر به سر می‌برد.
رقابت‌های منطقه‌ای اکنون جایش را به تلاش برای بقا سپرده است. اسرائیلی‌ها به تولیدی‌های پوشاک در غزه ـ قلمرو فلسطین که توسط حماس، دشمن خونی اسرائیل اداره می‌شود ـ سفارش ساخت ماسک و سایر پوشش‌های محافظتی را داده‌اند، و گرافیتی‌های ضداسرائیلی روی دیوارهای غزه جای خود را به نقاشی‌ها ویروس کرونا و افراد ماسک‌پوش داده است. عربستان سعودی کارزار نظامی پنج ساله‌ی خود در یمن ـ علیه شورشیان حوثی تحت حمایت ایران ـ را با اعلام آتش‌بس متوقف و برای پایان‌دادن به این جنگ ابراز علاقه کرده است.
بحران کرونا و سقوط قیمت نفت در حالی دامن خاورمیانه را گرفته که این منطقه با بی‌ثباتی شدیدی روبرو است: سه جنگ داخلی در این منطقه ـ به مدت پنج سال در یمن، شش سال در لیبیا و 9 سال در سوریه ـ به علاوه اعتراضات مرگ‌بار در عراق، جریان دارد. ارزش پول ملی لبنان سقوط کرده است و اسرائیل در طول یک سال سه بار انتخابات برگزار کرده است. میلیون‌ها پناهنده و آواره در اردوگاه‌های اردن، عراق و لبنان به سر می‌برند و داعش حملات انتحاری و ترورهای خود را از سر گرفته است. به استثنای اسرائیل، اکثر کشورهای خارومیانه نه کادر پزشکی، شفاخانه و تجهیزات لازم برای ارائه خدمات صحی در طول دنیاگیری کووید 19 دارند و نه منابع مالی برای نجات اقتصاد خود.
بحران کرونا و سقوط قیمت نفت زمینه را برای بی‌ثباتی هرچه بیشتر در خاورمیانه فراهم کرده است. تقریبا 60 درصد جمعیت این منطقه زیر سی سال سن دارند که این ممکن است بر رقم بیمارانی که از کووید 19 جان سالم به در می‌برند، تاثیر بگذارد. اما همین جمعیت جوان خاورمیانه معترضان اصلی این منطقه هستند؛ بر خشم آن‌ها روز به روز افزوده می‌شود، زیرا آن‌ها نسلی هستند که بدترین دوره‌ی بیکاری را تجربه می‌کنند. در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، تقریبا یک-سوم جوانان حتی قبل از شیوع ویروس کرونا بیکار بودند. در لبنان، تظاهرکنندگان در اعتراض به سقوط ارزش لیره و تاثیر آن بر زندگی‌شان، قرنطینه‌ی حکومتی در شهر طرابلس را نقض کرده و بانک‌ها را آتش زدند. فواز السامان 26 ساله در درگیری با نیروهای ارتش لبنان کشته شد. او به سرعت لقب «شهید انقلاب گرسنگی» را گرفت. مالونی می‌گوید که این اعتراضات نقطه‌عطف حیاتی در تاریخ لبنان است و «علاوه بر تاثیر سیاسی دیرپایی که دارد، باعث تقویت پوپولیسم و افزاش خشم مردم علیه دولت‌های‌شان می‌شود.»
ایران، کانون شیوع ویروس کرونا در منطقه، تقریبا نیمی از کل موارد ابتلا به کووید 19 را به خود اختصاص داده است. رد شیوع این بیماری در 23 کشور از چهار قاره‌ی جهان به ایران می‌رسد. «پاول سالم»، رییس «موسسه خاورمیانه» در واشنگتن دی‌سی می‌گوید که دنیاگیری کووید 19 در سایر بخش‌های خاورمیانه هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد. مناطق شدیدا آسیب‌پذیر مانند اردوگاه‌های پناهندگان فلسطینی و سوری در سراسر منطقه، زاغه‌های کازابلانکا و الجزایر، مناطق جنگی یمن و لیبیا و مناطق پرجمعیت مانند نوار غزه، در صورت همه‌گیری این بیماری توان مقابله با آن‌را ندارند. سالم می‌گوید: «با توجه به این‌که هیچ درمان یا واکسنی وجود ندارد و قرنطینه‌ها تا مدت طولانی ادامه خواهد یافت، تلفات انسانی طی یک یا دو سال آینده امکان دارد سر به فلک بکشد. این بیماری می‌تواند بیش از تمام جنگ‌هایی که خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول شاهد آن بوده است، از مردم این منطقه قربانی بگیرد.»
دولت‌ها با چالش‌های عظیم اقتصادی نیز روبه‌رو هستند. اقتصاد الجزایر، کشوری که بیش‌ترین تعداد مرگ‌ومیر بر اثر کووید 19 را در آفریقا گزارش داده و 60 درصد درآمد خود را از طریق فروش محصولات نفتی تأمین می‌کند، فروپاشیده است. این هفته رییس‌جمهور عبدال‌مجید تبون اعلام کرد که بودجه این کشور باید به نصف کاهش یابد. بودجه عربستان برای سال 2020 براساس قیمت نفت هر بشکه هشتاد دالر، بودجه‌ریزی شده بود اما اکنون بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی نفت جهان که برای تامین هشتادوهفت درصد بودجه‌ی خود به سکتور نفت متکی است، مجبور شده است که 32 میلیارد دالر از ذخایر خارجی خود بگیرد و برای برآورده‌کردن نیازها به سرغ بازارهای بدهی برود. طرح بلندپروازانه‌ی سعودی برای نوسازی و تنوع‌بخشیدن به اقتصاد خود تا سال 2030، که توسط محمد بن سلمان پیش برده می‌شد، دست‌کم با توجه به وضعیت فعلی، دیگر مقرون به صرفه به نظر نمی‌رسد.
توافق ماه گذشته 23 کشور تولیدکننده نفت برای کاهش تولید تا 10 میلیون بشکه در روز، نیر ممکن است تاثیر چندانی بر اقتصاد این کشورها نداشته باشد. در ماه اپریل، آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی کرد که تقاضای جهانی برای نفت به 29 میلیون بشکه در روز کاهش می‌یابد. عراق، لیبیا، ایران و سایر کشورهای شیخ‌نشین حوزه خلیج فارس در آستانه‌ی از دست‌دادن ده‌ها میلیارد دالر عواید نفتی قرار دارند.
سالم می‌گوید که برخی از دولت‌های اقتدارگرای خاورمیانه برای مدیریت بحران ویروس کرونا به اقتدارگرایی بیشتر رو آورده‌اند؛ مکان‌های عمومی را بسته‌اند و اظهارات و اقدامات مردم خود را که با بیکاری و گرسنگی روزافزون مواجهند، کنترل می‌کنند. امارات متحده عربی که بیش از پانزده هزار مورد ابتلا به کووید 19 را گزارش داده است، هرکسی را که با بیانیه‌های رسمی در مورد پاندمی ویروس کرونا مخالفت کند، بیش از 5 هزار دالر جریمه می‌کند. عربستان سعودی که بیش از سی هزار مورد ابتلا به کووید 19 را گزارش داده است، محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای را بر رفت‌وآمد وضع کرده و ورود و خروج به چندین شهر خود را ممنوع اعلام کرده است. مصر که بیش از هفت هزار مورد ابتلا به کووید 19 را گزارش داده است، «وحشت‌پراکنی» در مورد ویروس کرونا را جرم اعلام کرده است و پارلمان این کشور قدرت بیشتری به رییس‌جمهور عبدال‌فتاح السیسی و نهادهای امنیتی این کشور داده است. «جو استورک»، معاون امور خاورمیانه و شمال آفریقا در سازمان دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید که دولت مصر «از دنیاگیری ویروس کرونا برای سخت‌گیرانه‌ترساختن قانون اضطراری مصر استفاده می‌کند نه اصلاح آن. مقامات مصر باید برای رسیدگی به نگرانی‌های واقعی در مورد بهداشت عمومی تلاش کنند نه گسترش ابزارهای سرکوب.»
نکته‌ی اخیر همزمانی بحران کرونا و نفت با ماه مبارک رمضان است. در گذشته ماه رمضان یکی از شادترین اوقات سال برای مسلمانان روزه‌دار بود که از طلوع تا غروب آفتاب روزه می‌گرفتند و سپس روزه‌ی خود را در جمع خانواده، همسایه و مردم مسجد افطار می‌کردند. مجالس افطار امسال اما هم به لحاظ جمعیت و هم به لحاظ غذا محدود است. اردن از جمله‌ی چندین کشور مسلمان است که عبادت در مساجد در ماه رمضان را ممنوع اعلام کرده‌اند. سالم می‌گوید که اگر خاورمیانه رهبران خردمندی می‌داشت، هزینه‌های دفاعی را کاهش می‌دادند، دخالت‌های مستقیم یا غیرمستقیم‌شان در جنگ‌‌ها را پایان می‌دادند و به جای آن مسائل مرتبط با زندگی، سلامت و رفاه عمومی را مورد تمرکز قرار می‌دادند. اعتراضات پیشا دنیاگیری کووید 19 در خاورمیانه نشان داد که این منطقه آماده‌ی تغییر است. اما با توجه به سابقه‌ی طولانی دیکتاتورها، جنگ‌سالاران، شبه‌نظامیان و الیت‌های فاسد، چشم‌انداز خاورمیانه روشن به نظر نمی‌رسد. و این نشانه‌ی خوبی برای آینده‌ی پساکرونای این منطقه نیست.