با شیوع ویروس کرونا، در بسیاری از شهرهای افغانستان مانند کشورهای دیگر بر گشتوگذار شهروندان محدودیت وضع شد و بسیاری از کسبوکارها نیز تعطیل شد. در نتیجه شمار زیادی شهروندان درآمدشان را از دست دادند.
طبق آمار رسمی، در سالهای گذشته، 54 درصد مردم از فقر چندبُعدی رنج میبردند، اما اکنون به نظر آگاهان اقتصادی این رقم تغییر کرده و گسترش بیکاری، فقر را نیز بهصورت گسترده افزایش داده است. با ادامهی این وضعیت بسیاری از شهروندان به توجه فوری نیاز دارند.
دولت برنامههای کمکرسانی به شهروندان را رویدست گرفت و در کنار آن شهروندان و نهادها نیز کمپینهای کمکرسانی را راه انداختند. اما شیوهی کمکرسانی در افغانستان بهصورت جدی مورد انتقاد است.
انتقاد از چه؟
در اولین اقدام و پس از شیوع کرونا، دولت افغانستان اعلام کرد که به افراد آسیبپذیر از کرونا و قرنطین، مواد خوراکی شامل گندم و دالنخود توزیع خواهد کرد. به این منظور دولت از وکیلان گذر ناحیههای شهر نیز درخواست کرد که لیست افراد آسیبدیده را تهیه کنند.
تصویرها و ویدیوهای نشرشده از جریان کمکرسانی دولت به مردم در شماری از بخشهای شهر کابل خبرساز شد. در این تصویرها و ویدیوها، صفهای طولانی از افراد نیازمند دیده میشود که در پایان روز تنها چهارونیم کیلوگرام گندم کمک دریافت کردهبودند. به دنبال نشر این تصاویر در شبکههای اجتماعی، مردم به نحوهی کمکرسانی دولت اعتراض کردند. بسیاری مدعی شدند که دولت مردم را تحقیر کرده است.
وحید عمر، مشاور ارشد محمد اشرف غنی در امور روابط عامه و استراتژیک در جلسه استماعیهی مجلس نمایندگان، کمک چهارونیم کیلوگرام گندم به مردم از سوی دولت را، روند آزمایشی کمکهای دولتی خواند.
این اظهارات نه تنها اعتراض و انتقادها را خاموش نکرد که واکنش و انتقادهای بیشتری را برانگیخت. بهدلیل ناکامی در طرح و انتقادهای زیاد روند توزیع گندم در شهر کابل متوقف شد. بار دیگر دولت در دهم ثور روند توزیع نان خشک از طریق نانواییها را روی دست گرفت. با گذشت پنج روز، اکنون شکایتهای زیادی از ناکارایی این طرح نیز وجود دارد.
با شیوع کرونا کمکهای غیردولتی نیز گاهی به مردم رسیده است. اما در نحوهی کمکرسانی بسیاری از نهادهای غیردولتی و افراد انتقاد وجود دارد.
انتشار عکسها و ویدیوهایی نیازمندان در شبکههای اجتماعی که آنان را در حال تضرع و گریه نشان میدهد از دید بسیاری خلاف کرامت انسانی است.
از یکی از رضاکاران اجتماعی که ویدیویی از خانوادهی نیازمند را در صفحهاش منتشر کرده بود، پرسیدم که چرا بدروزی یک خانواده را به نمایش گذاشته؟ او در پاسخ گفت که بهمنظور جمعآوری کمک این کار را کرده و خود شناختی از آن خانواده ندارد. او نوشته بود که اگر این کار را نکند، کسی به آن خانواده کمک نخواهد کرد.
چندی پیش وزارت دولت در امور شهدا و معلولین کشور نیز اعلامیهی اعتراضی در صفحهی فیسبوکش منتشر کرد که در آن آمده است: «با کمال تأسف عدهای از رسانهها، سرمایهداران و بنیادهای خیریه در این شبوروزهای قرنطین و ایام رمضان طوری به فامیلهای شهدا کمک و امداد میکنند که باعث خدشهدارشدن حیثیت و عزت آن فامیلها میشوند.»
«سه روز برای گرفتن کارت نان سرگردان شدم»
چرخِ گاری احمدعلی با شیوع کرونا دیگر نچرخیده است. او باشندهی دشت برچی در غرب شهر کابل است و در خانهی کرایی زندگی میکند. احمدعلی که نانآور یک خانوادهی هفتنفره است، میگوید که سه روز برای گرفتن کارت نان، از بام تا شام به مسجد رفته، اما نتوانسته که کارت بگیرد. «از یک خانه سه و چهار نفر به مسجد آمده بودند. آدمهای واسطهدار و پیسهدار کارت گرفتند. اما در دو روز اول برای من نوبت گرفتن کارت نان نرسید. به من بدون نوبت سه نان نیمهخام دادند، اما در روز سوم کارت هم ندادند و نان خام هم نرسید.»
اسحق رضایی باشندهی دهخدیداد کابل نیز میگوید که دولت تنها نیازمندان را تحقیر میکند، کمک نه: «دولت به مردم مستحق کمک نمیکند. در منطقهی ما در شهرک خراسان دهخدیداد خانوادههایی که نانی برای خوردن ندارند، کارت نان دریافت نکرده، اما خانوادههای هستند که با داشتن خانه و موتر کمک دریافت میکنند. مانند همسایهی ما که خانه از خود دارد و صاحب دو موتر است و سه معاشخور دولتی دارد، نان دریافت میکند.»
رضا، باشندهی دیگر شهر کابل که تا پیش از شیوع ویروس کرونا در روی جاده دستفروشی میکرد، مدتها است که دیگر بیکار است. او میگوید مسئولیت تأمین هزینه 12 نفر از اعضای خانوادهاش را دارد، اما در طی چند روز گذشته پس از ساعتها انتظار تنها دوونیم قرص نان «نیمپخته» دریافت کرده است. از نظر آقای رضایی «دستگیری که کرامت انسانی را زیر پا کند، بدتر از فقر است»
براساس طرح توزیع نان، خانوادههای نیازمند نظر به تعداد اعضای خانوادههایشان، نان رایگان از نانواییها دریافت میکنند، اما اکنون در بخشهایی از شهر این طرح بهدلیل مشکلات که دارد، عملی نیست.
افزون بر این، طرح توزیع نان خشک از طریق نانوایی بهدلیل نقض فاصلهگیری اجتماعی و نبود شفافیت در آن مورد نقد جدی قرار دارد. پیشتر از این، غلامحسین ناصری، نمایندهی مردم کابل در مجلس نیز در مورد طرح توزیع نان خشک از سوی دولت به خانوادههای مستحق، گفته بود: «طرح توزیع نان به خانوادهها با شأن انسانی مغایرت دارد. دولت اگر قصد حل مشکل مردم را دارد، باید خرج یکماهه را برای نیازمندان توزیع کند.»
درد بدتر از فقر
از دید آگاهان کمکرسانی به شیوهای که کرامت انسانی افراد رعایت نشود، میتواند درآورتر از فقر باشد. محمدامین رشادت، جامعهشناس و استاد دانشگاه میگوید که شیوع کرونا همه بهویژه افراد کارگر را در معرض آسیب جدی قرار داده و برای آنان فقر و نیازمندی را با بیکاری به بار آورده است. آقای رشادت میگوید دولت و افراد در صدد کمکرسانی به افراد مستحق هستند، اما نحوهی این کمکرسانی از نظر جامعهشناسی بسیار چالشزا است. «کمکرسانی به شیوهای که این روزها از سوی دولت و افراد دیگر رایج است با شأن انسانی مغایرت دارد و افتضاح است.»
به گفتهی آقای رشادت، کمکرسانیهای کنونی شأن انسانی افراد مستحق را خدشهدار میکند و این وضع در درازمدت پیامد بد و جبرانناپذیر در جامعه بهجا میگذارد. «نادیدهگرفتن شأن انسانی افراد مستحق در درازمدت سبب بروز نارضایتی عموم مردم نسبت به جامعه خواهد شد و حس نفرت مردم را برخواهد انگیخت.»
پوهاند عبدالمنان حقیار، روانشناس و استاد دانشگاه نیز میگوید که کمکرسانی نیاز جامعه انسانی است و اگر درست مدیریت نشود، سبب طفیلیشدن افراد مستحق میشود: «کمکرسانی اگر خلاف شأن انسانی باشد، سبب حقارت افراد مستحق جامعه میشود و در درازمدت افراد مستحق باور خواهند کرد که حقیرند.»
اقای حقیار توضیح میدهد افرادی که باور کنند حقیرند، علاقه به زندگی را از دست داده و نیازهایشان را بدون هیچ زحمت در جیب دیگران میبینند: «زمانی که آدمها تحقیر شوند. زندگی به شکل طفیلی را اختیار میکنند. به بیماریهای روانی گرفتار میشوند و شخصیت ضداجتماعی بار میآیند.»
به باور آقای حقیار، شخصیتهای ضداجتماعی با عقدهای که از اجتماع گرفتهاند به خلافکاری و بزهکاری رو میآورند که در نتیجه دامنهی ناامنیها بهصورت گسترده به اندازهای افزایش خواهد یافت که کسی توان کنترل آن را هم نداشته باشند.
پیش از این وزارت دولت در امور شهدا و معلولین نیز به شیوه کمکرسانی در کشور اعتراض کرده بود. این وزارت در اعلامیهای گفته بود: «تصاویر خانوادههای نیازمند در رسانهها طوری انعکاس داده میشوند که چهرههایشان را همه مردم میبینند. این چنین برنامههای کمکرسانی و تصاویر، تأثیرات ناگواری بر فامیلهای شهدای کشور میگذارد و بر علاوهی ناامیدی، باعث تضعیف روحیهی آنان نیز میشود.»
این وزارت با بیان این که کودکان، بزرگان و رهبران جامعه هستند، از همهی کمککنندهها خواسته است که شأن انسانی کودکان را پاس دارند و به آنان غرور و سربلندی هدیه کنند.