خطای ما در اندیشه‌‌ورزی، این است که ما خردورزی روش‌‌مند و پلورالیزم را در درون سنت استبدادخو و خودکامه‌‌پرور جست‌‌وجو می‌‌کنیم. از درون مثنوی مولوی، منطق‌‌الطیر عطار و حدیقه‌‌ی سنایی، هیچ‌‌گاه خرد انتقادی حاصل نمی‌‌شود. گرچند جرقه‌‌هایی از خرد وجود دارد.

تن‌‌محوری و غریزه‌‌محوری در تمدن جدید، ریشه در نیازمحوری دارد، نه هویت‌‌محوری سنتی. تمدن جدید غربی، با اولویت‌دادن به نیاز، از سنت با موفقیت عبور کرد. این عبور موفقانه از سنت را با توجه به محتوای این نوشتار می‌‌شود گفت، عبور موفقانه از دانته‌‌اندیشی.

ثنویت تقابل معرفت دینی را با معرفت عقلی، در این‌جا نیز به وضوح می‌‌بینیم. با نگاه دیگر اگر ببینیم، سنایی، عطار و مولوی، با تبیین تضاد آشتی‌‌ناپذیر معرفت دینی با معرفت عقلی، گویا جدایی دیانت و سیاست را مطرح می‌‌کند. سیاست کار عقلانی است و دین‌‌داری کار دلداری. به سخن پاسکال «دل از خود دلایلی دارد که عقل از آن بی‌‌خبر است.»

در نگاه عطار، ماهیت دنیا، فرعونی، نمرودی، قارونی و شدادی است. چهره‌‌های مقابل این‌‌ها که چهره‌‌های مطلوب عطارند، در دنیا جایی برای زیستن، ماندن و دل‌‌‌بستن ندارند. مکانی که آشیان حرص و آز است و تفاله‌‌ی تهوع قارون، فرعون و نمرود، زمینه‌‌ای برای موسا و ابراهیم ندارد.

سنایی انسانی را که از دین او نیست، پست‌‌تر از ابلیس می‌‌داند و خر خطاب می‌‌کند. «قدر دین تو دیو بِه داند/که دهد عشوه، دینت بستاند/تو ز ابلیس کمتری ای خر/زانکه تو دین فروشی او دین خر.»

گرچند شاعران و صوفیان مداح، از مورد لطف قرارگرفتن ممدوحانش، توسط پیشوایان دین در زندگی آن‌‌ها سخن گفته‌اند، اما همین مداحان، پس از مرگ همین شاهان دارای موهبت و یا حتا در زندگی‌شان، وقتی از آن‌‌ها روی‌‌گردان شده‌اند، با موهن‌‌آمیزترین تعبیرها، ممدوحان خود را نکوهش کرده‌اند.

سنایی در حدیقة‌‌الحقیقه، بابی را اختصاص داده است برای توصیف شاه به‌‌عنوان یک مدلول و بهرام‌‌شاه به‌‌عنوان یک ممدوح مشخص. این فصل، این گونه آغاز می‌‌شود: «ای سنایی به گرد رضوان پوی/درِ آن از ثنای سلطان جوی.../کان که گوید به مدح او سخنی/چون صدف پرگهر کند دهنی.../بر درش گر کسی مقام کند/عقل کلی بر او سلام کند.»

بهشت دانته، زن‌‌سالار است. مریم، در بلندترین مرتبه‌‌ی معنویت بر کرسی از شکوه و عظمت تکیه زده است. در کنار آن، راحیل و سنتالوچیا در مقام وزیران او بر این شکوه زنانه افزوده است. لحظه‌‌ی حضور دانته در محضر مریم، این گونه در زبان عطار سروده شده است: «حضرتی دیدند بی‌وصف و صفت/برتر از ادراک عقل و معرفت.»

البته اعتراف به نادانی، تنها خصوصیت شاعران عاشق و متصوف نیست. بل‌‌که در دیگر فرهنگ‌‌ها نیز وجود دارد و اساسا، اعتراف به نادانی، صورت نظری اعتراف به ناتوانی است. وقتی چیزی را نمی‌‌دانیم، پیامد عملی‌اش این است که گام عملی نیز در آن بخش برداشته نمی‌‌توانیم. در جهان پیشامدرن، اعتراف به نادانی بیش‌‌تر به گونه‌‌ی تک‌‌گفتارها و قصارگونه آمده است.

دانته، انواع عذاب و نوعیت رنج‌‌کشیدن ساکنان دوزخ را به گونه‌‌ای تصویرسازی می‌‌کند که خواننده فکر می‌‌کند در سالن سینمایی نشسته و ترس‌‌ناک‌‌ترین فیلم‌‌های علمی-تخیلی هالیوودی را تماشا می‌‌‌کند. یا در خواب است و وحشت‌‌ناک‌‌ترین کابوس را می‌‌بیند. از جمله در سرود بیست و هشتم، وقتی از انواع شکنجه‌‌ها و منظره‌‌های وحشت‌‌ناک، نظیر تن‌‌های پاره‌‌پاره و تکه‌‌تکه‌‌ی دوزخیان سخن می‌‌گوید، بازگفتش تهوع‌آور است.

در این میان، تفاوت‌‌هایی نیز وجود دارد. از جمله، کمدی الهی زن‌‌محور است. در بهشت، راهنمای دانته معشوقه‌‌ی دنیایی او، بآتریس است و در عرش اعلا، مریم، راحیل و سنتالوچیا در بالاترین مقام معنوی تکیه زده‌اند. اما در مثنوی و حدیقه، زنان نکوهش شده‌اند.